Prof. Bernard Lietaer: Πέρα από την απληστία και την έλλειψη

Μία συνέντευξη του Bernard Lietaer από την Sarah van Gelder την άνοιξη του 1997 για το περιοδικό YES! : A Journal of Positive Future.

Ο Bernard Lietaer δραστηριοποιείται στον τομέα των νομισματικών συστημάτων και σε ένα ασυνήθιστα ευρύ φάσμα των λειτουργιών τους για μία περίοδο 30 ετών. Όσο ήταν στην Κεντρική Τράπεζα του Βελγίου συν-σχεδίασε και υλοποίησε τον μηχανισμό σύγκλισης στο ενιαίο νομισματικό σύστημα. (ECU). Επίσης και κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου υπηρέτησε ως Πρόεδρος του Συστήματος Ηλεκτρονικών Πληρωμών του Βελγίου. Η εμπειρία του στα νομισματικά ζητήματα τεσσάρων ηπείρων συμπεριλαμβάνει συμβουλευτικές υπηρεσίες σε πολυεθνικές επιχειρήσεις έως αναπτυσσόμενες χώρες. Ήταν Γενικός Διευθυντής, συνιδρυτής και επικεφαλής διαπραγματευτής συναλλάγματος του Gaia Hedge Funds, ενός από τα μεγαλύτερα off-shore κεφάλαια διαπραγμάτευσης στον κόσμο. Το περιοδικό Business Week τον αναγνώρισε ως τον «κορυφαίο διαπραγματευτή συναλλάγματος στον κόσμο» το 1990. Είναι συγγραφέας 18 βιβλίων μεταξύ των οποίων και Το Μέλλον του Χρήματος (1999) που έχει μεταφραστεί σε 18 γλώσσες. Τα τελευταία βιβλία που συνέγραψε είναι το Επανεξετάζοντας το Χρήμα (Φεβρουάριος 2013), Χρήμα και Βιωσιμότητα: ο Χαμένος Κρίκος (Μάϊος, 2012), Λαϊκό Χρήμα (Ιούνιος 2012).

Σήμερα είναι ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Berkeley (http://www.cnr.berkeley.edu/csrd ) στο Center for Sustainable Resources. Είναι μέλος του Club της Ρώμης, Fellow της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών και της Παγκόσμιας Ακαδημίας Επιχειρηματικότητας.

Η Sarah van Gelder, συντάκτρια του περιοδικού YES! μίλησε με τον Bernard για τις πιθανότητες ενός νέου τύπου χρήματος που να ταιριάζει καλύτερα στην οικοδόμηση μίας κοινότητας και στην αειφορία.

Μετάφραση : Νικόλαος Καρατσόρης 

Sarah van Gelder, YES!:  Γιατί ελπίζετε τόσο πολύ στην ανάπτυξη εναλλακτικών νομισμάτων;

Bernard Lietaer:  Το χρήμα είναι σαν ένα έχουμε περάσει ένα σιδερένιο δαχτυλίδι στην μύτη μας.  Έχουμε ξεχάσει ότι το έχουμε σχεδιάσει και τώρα είναι το χρήμα που μας οδηγεί.  Νομίζω ότι ήρθε η ώρα να καταλάβουμε που θέλουμε να πάμε – κατά την γνώμη μου προς την αειφορία και την κοινότητα – και στην συνέχεια να σχεδιάσουμε το χρήμα που θα μας πάει εκεί. 

Sarah van Gelder:  Θα λέγατε λοιπόν ότι ο σχεδιασμός χρήματος είναι στην πραγματικότητα η ρίζα όσων συμβαίνουν και δεν συμβαίνουν στην κοινωνία;

Bernard Lietaer:  Σωστά.  Ενώ τα οικονομικά συγγράμματα υποστηρίζουν ότι άνθρωποι και επιχειρήσεις ανταγωνίζονται για τις αγορές και τους πόρους, εγώ υποστηρίζω ότι στην πραγματικότητα ανταγωνίζονται για το χρήμα χρησιμοποιώντας τις αγορές και τους πόρους για να το καταφέρουν αυτό.  Το να σχεδιάσουμε νέα νομισματικά συστήματα ισοδυναμεί με τον επανασχεδιασμό των στόχων στον οποίο προσανατολίζεται η ανθρώπινη προσπάθεια.  Επιπλέον πιστεύω ότι η απληστία και ο ανταγωνισμός δεν είναι αποτέλεσμα ενός αμετάβλητου ανθρώπινου ταμπεραμέντου.  Έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η απληστία και ο φόβος της έλλειψης στην πραγματικότητα δημιουργούνται και αμβλύνονται συνεχώς ως άμεσο αποτέλεσμα του είδους του χρήματος που χρησιμοποιούμαι.  Για παράδειγμα, μπορούμε να παράγουμε επιπλέον τρόφιμα για να τραφούν όλοι και σίγουρα υπάρχει εργασία για όλους στον κόσμο, αλλά είναι ξεκάθαρο ότι δεν υπάρχουν τα χρήματα για να πληρωθούν όλα.  Η έλλειψη είναι στα εθνικά νομίσματα.  Στην πραγματικότητα η δουλειά των κεντρικών τραπεζών είναι να δημιουργούν και να συντηρούν την νομισματική έλλειψη.  Η άμεση συνέπεια είναι ότι πρέπει να παλεύουμε ο ένας με τον άλλο για να μπορέσουμε να επιβιώσουμε.  Το χρήμα δημιουργείται όταν οι τράπεζες δανείζουν.  Εάν μία τράπεζα σας παρέχει ένα στεγαστικό δάνειο $100.000, δημιουργεί μόνο το κεφάλαιο το οποίο το ξοδεύουμε και κυκλοφορεί στην οικονομία.  Η τράπεζα αναμένει να αποπληρώσεις $200.000 σε 20 χρόνια αλλά δεν δημιουργεί τα δεύτερα $100.000, τον τόκο.  Αντιθέτως, η τράπεζα σε στέλνει έξω πίσω σ’ ένα σκληρό κόσμο για να δώσεις μάχη εναντίον όλων για να φέρεις τα δεύτερα $100.000.

Sarah van Gelder:  Δηλαδή κάποιοι άνθρωποι θα πρέπει να χάνουν έτσι ώστε άλλοι να κερδίζουν;  Κάποιοι θα πρέπει να χρεοκοπήσουν έτσι ώστε κάποιοι άλλοι να πάρουν τα χρήματα που χρειάζονται για να πληρώσουν πίσω τους τόκου;

Bernard Lietaer: Σωστά.  Όλες οι τράπεζες κάνουν ακριβώς το ίδιο πράγμα όταν δανείζουν χρήματα.  Για αυτό είναι τόσο σημαντικές οι αποφάσεις των κεντρικών τραπεζών όπως η Federal Reserve των ΗΠΑ, ή αύξηση των επιτοκίων καθορίζει αυτόματα και ένα μεγαλύτερο ποσοστό απαραίτητων χρεοκοπιών.  Όταν μία τράπεζα ελέγχει την πιστοληπτική σου ικανότητα στην πραγματικότητα ελέγχει εάν είσαι ικανός να ανταγωνιστεί και να κερδίσεις άλλου παίκτες, εάν είσαι ικανός να φέρεις τα δεύτερα $100.000 τα οποία δεν δημιουργήθηκαν ποτέ.  Εάν χάσεις σε αυτό το παιχνίδι, θα χάσεις το σπίτι σου ή οτιδήποτε άλλο έδωσες ως εγγύηση.

Sarah van Gelder:  Αυτό επίσης επηρεάζει το ποσοστό ανεργίας.

Bernard Lietaer:  Είναι βεβαίως ένας σημαντικός παράγοντας αλλά υπάρχει κάτι περισσότερο από αυτό.  Η τεχνολογία της πληροφορικής όλο και περισσότερο μας επιτρέπει να πετύχουμε πολύ καλή οικονομική ανάπτυξη χωρίς την δημιουργία θέσεων εργασίας.  Πιστεύω ότι βλέπουμε την τελευταία περίοδο εργασιακής αφθονίας στις ΗΠΑ αυτή την στιγμή.  Όπως υποστηρίζει ο Jeremy Rifkin στο βιβλίο του το Τέλος της Εργασίας οι θέσεις εργασίας δεν πρόκειται πλέον  να βρίσκονται εκεί ακόμη και στις «καλές εποχές».  Μια μελέτη της Διεθνούς Ομοσπονδίας Μεταλλεργατών στην Γενεύη  προβλέπει ότι μέσα στα επόμενα 30 χρόνια 2 ή 3 τοις εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού θα είναι σε θέση να παράγει όλα όσα χρειαζόμαστε στον πλανήτη.  Ακόμη και εάν ο συντελεστής που έχουν πέσει έξω είναι δέκα, παραμένει η ερώτηση του τι θα κάνει το υπόλοιπο 80% της ανθρωπότητας.  Η πρόβλεψη μου είναι ότι τα τοπικά νομίσματα θα είναι ένα σημαντικό εργαλείο κοινωνικού σχεδιασμού τον 21^ο αιώνα, αν όχι για κανένα άλλο λόγο αλλά για την απασχόληση.  Δεν υποστηρίζω ότι αυτά τα τοπικά νομίσματα θα αντικαταστήσουν ή θα έπρεπε να αντικαταστήσουν τα εθνικά νομίσματα., για αυτό άλλωστε και τα ονομάζω «συμπληρωματικά» νομίσματα.  Τα εθνικά, τα ανταγωνιστικά παραγόμενα νομίσματα θα εξακολουθήσουν να έχουν ρόλο στην παγκόσμια ανταγωνιστική αγορά.  Παρόλα αυτά πιστεύω ότι τα συμπληρωματικά τοπικά νομίσματα είναι πολύ πιο κατάλληλα για την ανάπτυξη συνεργατικών τοπικών οικονομιών.

Sarah van Gelder:  Και αυτές οι τοπικές οικονομίες θα προσφέρουν ένα είδος απασχόλησης το οποίο δεν θα απειλείται από εξάλειψη;

Bernard Lietaer:  Ως πρώτο βήμα αυτό είναι σωστό.  Για παράδειγμα στην Γαλλία ήδη υπάρχουν ήδη 300 τοπικά ανταλλακτικά δίκτυα, τα οποία ονομάζονται Grain de Sel, στην κυριολεξία Κόκκοι Άλατος.  Αυτά τα δίκτυα – τα οποία εμφανίστηκαν όταν και όπου η ανεργία έφτασε το 12% - εκτός από την διευκόλυνση των συναλλαγών για όλα, από μισθώματα μέχρι   παραγωγή βιολογικών προϊόντων, κάνουν και κάτι άλλο.  Κάθε δεκαπενθήμερο στο Ariege στην νοτιοανατολική Γαλλία γίνεται μία μεγάλη συγκέντρωση.  Άνθρωποι καταφθάνουν όχι μόνο για να εμπορευτούν τυριά, φρούτα και γλυκίσματα όπως συμβαίνει στις κανονικές καθημερινές αγορές, αλλά και για να εμπορευτούν ώρες υδραυλικών εργασιών, κομμωτηρίου, ιστιοπλοΐας ή μαθημάτων Αγγλικών.  Μόνο τοπικά νομίσματα γίνονται αποδεκτά.

Τα τοπικά νομίσματα δημιουργούν εργασία και διαφοροποιώ την εργασία από την δουλειά.  Η δουλειά είναι κάτι που κάνεις για βιοπορισμό, εργάζεσαι όμως γιατί σου αρέσει να το κάνεις.  Αναμένω ότι οι δουλειές βαθμιαία θα εκλείψουν αλλά υπάρχει μία σχεδόν άπειρη ποσότητα συναρπαστικού έργου που πρέπει να γίνει.  Για παράδειγμα στην Γαλλία βρίσκεις ανθρώπους που προσφέρουν μαθήματα κιθάρας και ζητούν μαθήματα γερμανικών.  Κανένας δεν πληρώνει σε γαλλικά φράγκα.  Το ωραίο με τα τοπικά νομίσματα είναι ότι όταν οι άνθρωποι δημιουργούν το δικό τους χρήμα δεν χρειάζεται να δημιουργούν και παράγοντες έλλειψης του.  Δεν χρειάζονται να αποκτήσουν νόμισμα από πουθενά αλλού για να καταστούν ικανοί να κάνουν συναλλαγές με τους γείτονες τους.  Τα Χρονοδολλάρια του Edgar Cahn είναι ένα κλασσικό παράδειγμα.  Την ίδια στιγμή που υπάρχει μία συμφωνία μεταξύ δύο ανθρώπων για μία συναλλαγή με την χρήση χρονοδολλαρίων την ίδια στιγμή σε αυτή την διαδικασία δημιουργούν κυριολεκτικά δημιουργούν το απαραίτητο «χρήμα», δεν υπάρχει έλλειψη χρήματος.  Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορείς να δημιουργήσεις μία άπειρη ποσότητα αυτού του χρήματος.  Δεν μπορείς να δώσεις 500.000 ώρες, κανένας δεν έχει 500.000 ώρες για να δώσει.  Υπάρχει μία οροφή, ναι, όμως δεν υπάρχει τεχνητή έλλειψη.

Sarah van Gelder:  Δηλαδή προτείνετε ότι η έλλειψη δεν χρειάζεται να είναι η κατευθυντήρια αρχή του οικονομικού μας συστήματος.  Δεν είναι όμως η έλλειψη απολύτως θεμελιώδης για τα οικονομικά ειδικά δε σε έναν κόσμο με πεπερασμένου πόρους;

Bernard Lietaer:  Η ανάλυση μου σε αυτή την ερώτηση στηρίζεται στην εργασία του Carl Gustav Jung επειδή είναι ο μοναδικός με θεωρητικό πλαίσιο για την συλλογική ψυχολογία και το χρήμα είναι θεμελιωδώς ένα φαινόμενο συλλογικής ψυχολογίας.  Μία βασική έννοια που χρησιμοποιεί ο Jung είναι το αρχέτυπο, μπορεί να περιγραφεί ως ένα συναισθηματικό πεδίο που παρακινεί τους ανθρώπους ατομικά ή συλλογικά προς μία κατεύθυνση.  Ο Jung έδειξε ότι όποτε ένα αρχέτυπο καταπιέζεται, αναδύονται δύο είδη σκιών που βρίσκονται σε πόλωση μεταξύ τους.  Για παράδειγμα εάν το υπέρ εγώ μου – που αντιστοιχεί στο αρχέτυπο ενός Βασιλιά ή μίας Βασίλισσας – καταπιεστεί, θα συμπεριφερθώ είτε ως Τύραννος είτε ως Αδύναμος.  Αυτό που συνδέει τις δύο σκιές μεταξύ τους είναι ο φόβος.  Ο Τύραννος είναι τυραννικός γιατί φοβάται να εμφανιστεί ως Αδύναμος ενώ ο Αδύναμος φοβάται να είναι τυραννικός.  Μόνο κάποιος χωρίς τον φόβο των δύο σκιών μπορεί να ενσαρκώσει το αρχέτυπο του Βασιλιά.

Ας εφαρμόσουμε αυτό το πλαίσιο σε ένα καλά τεκμηριωμένο φαινόμενο, την καταπίεση του αρχέτυπου της Μεγάλης Μητέρας.  Το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας ήταν πολύ σημαντικό για την Δύση από την αυγή της προϊστορίας έως και την προ Ινδοευρωπαϊκή περίοδο και παραμένει σημαντικό για κάποιους παραδοσιακούς πολιτισμούς.  Όμως αυτό το αρχέτυπο έχει καταπιεστεί βιαίως στην Δύση τα τελευταία 5000 χρόνια ξεκινώντας με τις Ινδοευρωπαϊκές εισβολές – ενισχυμένο με τις αντί-Θεάς αντίληψη του Ιουδαιο-Χριστιανιασμού με κορύφωση την καταδίωξη μαγισσών επί τρείς αιώνες – έως και τις ημέρες της Βικτωριανής εποχής.  Όταν υπάρχει καταπίεση ενός αρχέτυπου σε τέτοια έκταση και για τόση μεγάλη διάρκεια, τότε οι σκιές εκδηλώνονται με έναν πολύ δυναμικό τρόπο στην κοινωνία.   Η ερώτηση που κάνω είναι απλή:  Ποιες είναι οι σκιές του αρχέτυπου της Μεγάλης Μητέρας;  Προτείνω ότι οι σκιές είναι η απληστία και ο φόβος της έλλειψης.  Έτσι δεν αποτελεί έκπληξη κατά την Βικτωριανή περίοδο, στην κορυφή της καταπίεσης της καταπίεσης της Μεγάλης Μητέρας, ένας Σκωτσέζος δάσκαλος με το όνομα Adam Smith παρατήρησε την μεγάλη απληστία και την έλλειψη τριγύρω του και υπέθεσε ότι έτσι λειτουργούν όλες οι «πολιτισμένες» κοινωνίες.

Sarah van Gelder:  Ουάου!  Δηλαδή εάν η απληστία και η έλλειψη είναι οι σκιές τι αντιπροσωπεύει το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας με οικονομικούς όρους;

Bernard Lietaer:  Ας διακρίνουμε πρώτα μεταξύ της Θεάς, η οποία εκπροσώπησε όλες τις πτυχές του Θείου, και της Μεγάλης Μητέρας, η οποία συμβολίζει ειδικά τον πλανήτη Γη – την γονιμότητα, την ροή της αφθονίας σε όλες τις πτυχές της ζωής. 

Κάποιος ο οποίος έχει αφομοιώσει το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας εμπιστεύεται την αφθονία του Σύμπαντος.  ‘Όταν δεν έχεις εμπιστοσύνη είναι που θέλεις έναν μεγάλο τραπεζικό λογαριασμό.  Ο πρώτος που έχει συσσωρεύσει αντικείμενα ως προστασία από την μελλοντική αβεβαιότητα, αυτομάτως έπρεπε να ξεκινήσει να υπερασπίζεται την σωρό αυτή από τον φθόνο και τις ανάγκες των άλλων.  Εάν μία κοινωνία φοβάται την έλλειψη, θα δημιουργήσει και ένα περιβάλλον όπου εκδηλώνονται καλά θεμελιωμένες αιτίες για να ζεις με τον φόβο της έλλειψης.  Είναι μία αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

Επίσης έχουμε ζήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα με την πεποίθηση ότι χρειαζόμαστε να δημιουργήσουμε σπανιότητα για να δημιουργήσουμε αξία.  Παρόλο που μπορεί αυτό να ισχύει σε κάποιους τομείς, το προεκτείνουμε χωρίς εγκυρότητα και σε άλλους τομείς.  Για παράδειγμα δεν υπάρχει τίποτα να μας αποτρέψει από την ελεύθερη διακίνηση πληροφοριών.  Το οριακό κόστος της πληροφόρησης σήμερα είναι πρακτικά μηδενικό.  Παρόλα αυτά όμως έχουμε εφεύρει πνευματικά δικαιώματα και διπλώματα ευρεσιτεχνίας σε μία προσπάθεια να κρατήσουμε την πληροφορία σε έλλειψη.

Sarah van Gelder:  Έτσι ο φόβος της έλλειψης δημιουργεί απληστία και θησαυρισμό τα οποία με την σειρά τους δημιουργούν την έλλειψη που φοβόμασταν.  Ενώ οι κουλτούρες που ενσωματώνουν την Μεγάλη Μητέρα βασίζονται στην αφθονία και την γενναιοδωρία.  Αυτές οι ιδέες υπονοούνται στον ορισμό σας για την κοινότητα [community] , έτσι δεν είναι;

Bernard Lietaer:  Στην πραγματικότητα δεν είναι δικός μου ορισμός, είναι η ετυμολογία.  Η λέξη κοινότητα [community] προέρχεται από την  λατινική λέξη munus που σημαίνει δώρο και από την λέξη cum που σημαίνει από κοινού μεταξύ τους.  Έτσι κοινότητα σημαίνει κυριολεκτικά να δίνουμε μεταξύ μας.  Ως εκ τούτου προσδιορίζω την κοινότητα μου ως μία ομάδα ανθρώπων που καλωσορίζουν και τιμούν τα δώρα μου και από την οποία έχω μία λογική προσδοκία να λάβω δώρα ως αντάλλαγμα.

Sarah van Gelder:  Και τα τοπικά νομίσματα διευκολύνουν αυτή την ανταλλαγή δώρων.

Bernard Lietaer:  Η πλειοψηφία των τοπικών νομισμάτων που γνωρίζω ξεκίνησαν με σκοπό την δημιουργία απασχόλησης, υπάρχει όμως μία αυξανόμενη ομάδα ανθρώπων που αρχίζουν τοπικά νομίσματα ειδικά για την δημιουργία κοινότητας.  Για παράδειγμα θα ένοιωθα αστεία εάν προσκαλώντας τον γείτονα μου σε μία πεδιάδα του έλεγα «Παρατήρησα ότι έχεις πολλά αχλάδια στο δέντρο σου.  Μπορώ να τα έχω;».  Θα ένοιωθα ότι θα έπρεπε να του προσφέρω κάτι σε αντάλλαγμα.  Εάν όμως πρόκειται να του προσφέρω δολάρια που βρίσκονται σε έλλειψη τότε θα μπορούσα να πάω και στο supermarket και καταλήγουμε έτσι να μην χρησιμοποιούμαι τα αχλάδια.  Εάν έχουμε ένα τοπικό νόμισμα δεν έχουμε καμία έλλειψη στο μέσο της ανταλλαγής έτσι το να αγοράσουμε τα αχλάδια γίνεται μία δικαιολογία για αλληλεπίδραση. 

Στην Takoma Park, στο Maryland, ο Olaf Egeberg ξεκίνησε ένα τοπικό νόμισμα για να διευκολύνει αυτού του είδους τις ανταλλαγές μεταξύ της κοινότητας.  Και οι συμμετέχοντες συμφωνούν ότι αυτό ακριβώς είναι που συμβαίνει.

Sarah van Gelder:  Αυτό εγείρει το ερώτημα εάν τα τοπικά νομίσματα μπορούν επίσης να είναι μέσο για να καλύψουν οι άνθρωποι τις βασικές του ανάγκες σε τροφή και στέγαση ή αυτοί οι τομείς παραμένουν μέρος της ανταγωνιστικής οικονομίας;

Bernard Lietaer:  Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που αγαπούν την κηπουρική αλλά δεν μπορούν να κερδίσουν από αυτό τα προς το ζην σ’ έναν ανταγωνιστικό κόσμο.  Εάν ένας κηπουρός είναι άνεργος, και εγώ είμαι άνεργος, σε μία κανονική οικονομία και οι δύο ίσως να πεινάσουμε.  Όμως με συμπληρωματικά νομίσματα, μπορεί να καλλιεργήσει τα λαχανικά μου τα οποία και θα πληρώσω σε τοπικό νόμισμα που κέρδισα προσφέροντας άλλη υπηρεσία σε κάποιον άλλον.

Στην Ιθάκη, οι Ώρες [ΣτΜ: Οι Ώρες  (Ithaca Hours) είναι διαδεδομένο τοπικό νόμισμα της πόλης Ιθάκης στην Νέα Υόρκη. http://www.ithacahours.org/] είναι αποδεκτές στην αγροτική αγορά.  Οι αγρότες μπορούν να χρησιμοποιήσουν το τοπικό νόμισμα για να προσλάβουν κάποιον για να τους βοηθήσει με την συγκομιδή ή τις επισκευές.   Ορισμένοι ιδιοκτήτες δέχονται Ώρες για μισθώματα, ιδιαίτερα εάν δεν έχουν υποθήκη η οποία πρέπει να πληρωθεί σε σπανίζοντα δολάρια.

Όταν έχεις τοπικό νόμισμα γίνεται γρήγορα ξεκάθαρο τι είναι τοπικό και τι όχι.  Η K-Mart θα αποδεχθεί μόνο δολάρια, οι προμηθευτές τους είναι στο Hong Kong ή στην Σιγκαπούρη ή στο Kansas City.  Τα σούπερ μάρκετ της Ιθάκης δέχονται όμως και Ώρες και δολάρια.  Χρησιμοποιώντας τοπικά νομίσματα δημιουργείς μία προτίμηση προς την κατεύθυνση της τοπικής αειφορίας.

Sarah van Gelder:  Τα τοπικά νομίσματα παρέχουν επίσης στις κοινότητες κάποια προφύλαξη από τα σκαμπανεβάσματα της παγκόσμιας οικονομίας.  Δραστηριοποιείστε  στην παρακολούθηση στην αντιμετώπιση   αλλά και έχετε βοηθήσει στον σχεδιασμό του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος.  Γιατί θα ήθελαν οι κοινότητες να είναι απομονωμένες από αυτό;

Bernard Lietaer:  Πρώτα από όλα το σημερινό επίσημο νομισματικό σύστημα δεν έχει σχεδόν να κάνει σε τίποτα με την πραγματική οικονομία.  Για να σας δώσω μία ιδέα, τα στατιστικά στοιχεία του 1995 δείχνουν ότι ο όγκος των νομισματικών συναλλαγών σε παγκόσμιο επίπεδο ανέρχεται σε 1.3 τρις δολάρια την ημέρα.  Αυτό είναι 30 φορές μεγαλύτερο από το ημερήσιο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) όλων των ανεπτυγμένων χωρών (ΟΟΣΑ) μαζί.  Το ετήσιο ΑΕΠ των ΗΠΑ ανακυκλώνεται στις αγορές κάθε τρεις ημέρες!

Από αυτόν τον όγκο μόνο ένα 2 ή 3 τοις εκατό έχει να κάνει με το εμπόριο ή τις επενδύσεις, το υπόλοιπο έχει να κάνει με την κερδοσκοπία του παγκόσμιου κυβερνοκαζίνου.  Αυτό σημαίνει ότι η πραγματική οικονομία έχει υποβιβαστεί και παγώσει από την κερδοσκοπική τούρτα, η ακριβής αντιστροφή αυτού που συνέβαινε μόλις πριν από δύο δεκαετίες.

Sarah van Gelder:  Ποιες είναι οι συνέπειες; Τι σημαίνει αυτό για εμάς που δεν συναλλασσόμαστε στο διεθνές στερέωμα;

Bernard Lietaer:  Ένα είναι βέβαιο ότι η δύναμη έχει μετατοπιστεί οριστικά μακριά από τις κυβερνήσεις προς τις χρηματοπιστωτικές αγορές.  Όταν μία κυβέρνηση κάνει κάτι που δεν αρέσει στις αγορές -όπως στην Βρεταννία το ’91 ή στην Γαλλία το ’94 ή στο Μεξικό το ’95 – κανένας δεν κάθεται σ’ ένα τραπέζι να πει «δεν έπρεπε να το κάνεις αυτό».  Απλά εκδηλώνεται μία νομισματική κρίση σε αυτό το νόμισμα.  Έτσι ορισμένες εκατοντάδες άνθρωποι, οι οποίοι δεν έχουν εκλεγεί από κανέναν και δεν έχουν απολύτως καμία συλλογική ευθύνη ή οτιδήποτε άλλο, αποφασίζουν, μεταξύ άλλων, για την αξία του συνταξιοδοτικού σου ταμείου.

Sarah van Gelder:  Έχετε μιλήσει και για την πιθανότητα κατάρρευσης του συστήματος.

Bernard Lietaer:  Ναι, τώρα το βλέπω να έχει 50/50 πιθανότητες να συμβεί στα επόμενα 5 με 10 χρόνια.  Πολλοί άνθρωποι λένε ότι η πιθανότητα είναι 100 τοις εκατό και σε πολύ βραχύτερο χρονικό ορίζοντα.  Ο George Soros ο οποίος ζει με αυτό που έκανα εγώ – κερδοσκοπία στα νομίσματα – συμπέρανε ότι, «η αστάθεια είναι σωρευτική έτσι η ενδεχόμενη κατάρρευση των ελεύθερα κυμαινόμενων συναλλαγών είναι σχεδόν εξασφαλισμένη».  Ο Joel Kurtzman, πρώην συντάκτης του Harvard Business Review, ονόμασε το τελευταίο του βιβλίο: Ο Θάνατος του Χρήματος προβλέπει την επικείμενη κατάρρευση εξαιτίας της κερδοσκοπικής φρενίτιδας.

Δείτε πώς αυτό θα μπορούσε να γίνει:  Τα αποθεματικά των Κεντρικών Τραπεζών των χωρών του ΟΟΣΑ είναι όλα μαζί 640 δις δολάρια.  Σε μία κατάσταση κρίσης, εάν όλες οι Κεντρικές Τράπεζες συμφωνήσουν να συνεργαστούν (που ποτέ δεν το κάνουν) και αν ήταν να χρησιμοποιήσουν όλα τα αποθεματικά τους (το οποίο είναι ένα άλλο πράγμα που δεν συμβαίνει ποτέ) έχουν τα κεφάλαια να ελέγξουν μόνο τον μισό όγκο μίας απλής ημέρας συναλλαγών.  Σε μία ημέρα κρίσης, οι όγκοι συναλλαγών θα μπορούσαν εύκολα να διπλασιαστούν ή να τριπλασιαστούν και το σύνολο των αποθεματικών των Κεντρικών Τραπεζών θα επαρκούσε για δύο ή τρεις ώρες.

Sarah van Gelder:  Και ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα;

Bernard Lietaer:  Εάν συμβεί αυτό, θα βρισκόμασταν ξαφνικά σε έναν πολύ διαφορετικό κόσμο.  Το 1929 το χρηματιστήριο συνετρίβη αλλά ο κανόνας του χρυσού κράτησε, το νομισματικό σύστημα κράτησε.  Εδώ έχουμε να κάνουμε με κάτι πιο θεμελιώδες.  Το μόνο προηγούμενο που γνωρίζω ήταν η κατάρρευση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας η οποία αποτελείωσε ο ρωμαϊκό νόμισμα.  Αυτό συνέβη σε μία εποχή που χρειάστηκε περίπου ενάμιση αιώνας για την εξάπλωση της κατάρρευσης σε όλη την αυτοκρατορία, ενώ σήμερα θα χρειαστούν μερικές ώρες.

Sarah van Gelder:  Έτσι τα τοπικά νομίσματα θα μπορούσαν να προσφέρουν κάποια ανθεκτικότητα σε μία κοινότητα και να την βοηθήσουν να επιβιώσει από μία νομισματική πτώση ή από κάποια άλλη διεθνή κατάρρευση.  Έχετε επίσης αναφέρει ότι τα τοπικά νομίσματα βοηθούν στην προώθηση της αειφορίας.  Ποια είναι η σύνδεση;

Bernard Lietaer:  Για να το καταλάβουμε αυτό χρειάζεται να δούμε την σχέση μεταξύ των επιτοκίων και των τρόπων που προεξοφλούμε το μέλλον.  Εάν ρωτήσω, «θέλετε 100 δολάρια τώρα η 100 δολάρια σ’ έναν χρόνο από τώρα», οι περισσότεροι άνθρωποι θα απαντούσαν τώρα απλώς επειδή μπορούν να καταθέσουν τα χρήματα ακίνδυνα σε έναν καταθετικό λογαριασμό και  να λάβουν περίπου 110 δολάρια ένα χρόνο αργότερα.  Ένας άλλος τρόπος για να το θέσεις είναι ότι αν ήταν να σου προσφέρω 100 δολάρια σ’ έναν χρόνο από τώρα αυτό θα ήταν περίπου ίσο προσφέροντας 90 δολάρια σήμερα.  Η προεξόφληση του μέλλοντος αναφέρεται ως «προεξόφληση ταμειακών ροών». 

Αυτό σημαίνει ότι στο υφιστάμενο σύστημα είναι λογικό να κόψεις δέντρα και να βάλεις τα χρήματα στην τράπεζα.  Τα χρήματα στην τράπεζα θα πληθύνουν πιο γρήγορα από τα δέντρα.  Είναι λογικό να αποταμιεύσεις χρήματα κτίζοντας φθηνά μονωμένες κατοικίες επειδή η προεξοφλημένη δαπάνη για την επιπλέον ενέργεια κατά την διάρκεια ζωής της κατοικίας είναι φθηνότερη από ότι η μόνωση.

Ωστόσο μπορούμε να σχεδιάσουμε ένα νομισματικό σύστημα που κάνει το αντίθετο.  Αυτό στην πραγματικότητα δημιουργεί μακροπρόθεσμη σκέψη μέσα από αυτό που ονομάζεται «χρέωση υπερημερίας».  Η χρέωση υπερημερίας είναι μία έννοια που αναπτύχθηκε από τον Silvio Gesell πριν από έναν αιώνα.  Η ιδέα του ήταν ότι το χρήμα ήταν ένα δημόσιο αγαθό – όπως η τηλεφωνία ή η μεταφορά με λεωφορεία – και ότι θα έπρεπε να χρεώνουμε μία μικρή αμοιβή για την χρήση του.  Με άλλα λόγια να δημιουργήσουμε ένα αρνητικό αντί για θετικό επιτόκιο. 

Τι θα έκανε αυτό;  Εάν σας έδινα ένα χαρτονόμισμα 100 δολαρίων τώρα και σας έλεγα ότι σ’ ένα μήνα θα πρέπει να πληρώσετε ένα δολάριο για να το κρατήσετε, τι θα κάνατε;

Sarah van Gelder:  Υποθέτω ότι θα προσπαθούσα να επενδύσω σε κάτι άλλο.

Bernard Lietaer:  Το βρήκατε.  Γνωρίζετε την έκφραση, «το χρήμα είναι σαν την κοπριά, είναι καλή μόνο όταν είναι απλώνεται».  Στο σύστημα Gesell οι άνθρωποι θα χρησιμοποιούσαν το χρήμα ως μέσο συναλλαγής και ως μέσο αποθήκευσης αξίας.  Αυτό θα δημιουργούσε θέσεις εργασίας επειδή θα ενθάρρυνε την κυκλοφορία και θα αντέστρεφε το βραχυπρόθεσμο σύστημα κινήτρων.  Αντί να κόβουμε τα δέντρα για να βάλουμε τα χρήματα στην τράπεζα, θα θέλαμε να επενδύσουμε τα χρήματα μας σε νέα δέντρα ή στην τοποθέτηση μόνωσης στην κατοικία.

Sarah van Gelder:  Έχει ποτέ εφαρμοστεί αυτό;

Bernard Lietaer:  Έχω βρει μόνο τρεις περιόδους.  Την κλασσική Αίγυπτο, περίπου τρεις αιώνες στον ευρωπαϊκό μεσαίωνα και κάποια χρόνια στην δεκαετία του 1930.  Στην αρχαία Αίγυπτο, όταν αποθήκευες σιτηρά, έπαιρνες μία μάρκα η οποία ήταν ανταλλάξιμη και γίνονταν ένα είδος νομίσματος.  Εάν επέστρεφες μετά από ένα χρόνο με 10 μάρκες θα έπαιρνες πίσω αξία σιτηρών για εννέα μάρκες επειδή τα ποντίκια και η φθορά θα μείωναν τις ποσότητες αλλά και οι φρουροί και χώροι αποθήκευσης θα έπρεπε να πληρωθούν.  Αυτό αντιστοιχούσε με χρέωση υπερημερίας.

Η Αίγυπτος ήταν ένας σιτοβολώνας για τον αρχαίο κόσμο, το δώρο του Νείλου.  Γιατί;  Διότι αντί της διατήρησης της αξίας σε χρήμα όλοι επένδυαν σε παραγωγικά στοιχεία ενεργητικού τα οποία θα διαρκούσαν για πάντα – πράγματα όπως εγγειοβελτιωτικά και αρδευτικά συστήματα.

Η απόδειξη ότι το νομισματικό σύστημα είχε κάτι να κάνει με αυτόν τον πλούτο είναι ότι όλα τελείωσαν απότομα όταν οι Ρωμαίοι αντικατέστησαν το νόμισμα του «κανόνα σιτηρών» με το δικό τους νομισματικό σύστημα και θετικά επιτόκια.  Μετά από αυτό η Αίγυπτος σταμάτησε να είναι σιτοβολώνας και έγινε μία «αναπτυσσόμενη χώρα» όπως ονομάζεται σήμερα.

Στην Ευρώπη κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα – μεταξύ 10^ου και 13^ου αιώνα – τοπικά νομίσματα εκδίδονταν από τους τοπικούς άρχοντες.  Τα νομίσματα ανακαλούνταν περιοδικά και επανεκδίδονταν ενώ κατά την διαδικασία αυτή συγκεντρώνονταν φόροι.  Το αποτέλεσμα ήταν η άνθηση του πολιτισμού και ευρεία ευημερία η οποία και αντιστοιχεί στην χρονική περίοδο αυτή που χρησιμοποιούνταν τα τοπικά νομίσματα.

Σχεδόν όλοι οι καθεδρικοί ναοί κτίστηκαν κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου.  Είναι εξωπραγματικό αν σκεφτείτε τι απαιτείται ως επένδυση σε μία μικρή πόλη για να κτιστεί ένας ναός.

Sarah van Gelder:  Επειδή οι καθεδρικοί ναοί χρειάζονται γενιές για να κτιστούν;

Bernard Lietaer:  Λοιπόν δεν ήταν μόνο αυτό.  Εκτός από τον προφανή συμβολικό και θρησκευτικό ρόλο – τον οποίο δεν θέλω να μειώσω – δεν πρέπει να ξεχνάει κάποιος ότι οι καθεδρικοί ναοί είχαν μία σημαντική οικονομική λειτουργία, προσέλκυαν προσκυνητές οι οποίοι από μία επιχειρηματική σκοπιά έπαιζαν ένα παρόμοιο ρόλο μα τους τουρίστες σήμερα.  Οι καθεδρικοί ναοί κτίζονταν για να αντέξουν για πάντα και δημιουργούσαν μακροπρόθεσμες ταμειακές ροές για την κοινότητα.  Αυτός ήταν ο τρόπος να δημιουργήσεις αφθονία για σένα και τους απογόνους για 13 γενιές!  Η απόδειξη είναι ότι ακόμη και σήμερα λειτουργεί.  Για παράδειγμα, στο Chartres η πλειοψηφία των επιχειρήσεων της πόλης εξακολουθεί να ζει με τους τουρίστες που επισκέπτονται τον καθεδρικό ναό 800 χρόνια μετά την αποπεράτωσή του!

Όταν η εισαγωγή της πυρίτιδας επέτρεψε στους βασιλείς τον 14^ο αιώνα να συγκεντρώσουν την εξουσία το πρώτο πράγμα που έκαναν να μονοπωλήσουν το νομισματικό σύστημα.  Τι συνέβη:  Δεν κτίστηκαν άλλοι καθεδρικοί.  Ο πληθυσμός παρέμεινε το ίδιο αφοσιωμένος στον Χριστιανισμό στον 14^ο ή 15^ο αιώνα αλλά το κίνητρο για συλλογικές μακροπρόθεσμες επενδύσεις είχε χαθεί.

Χρησιμοποιώ τον καθεδρικό απλώς ως παράδειγμα.  Λογαριασμοί από κτήματα του 12^ου αιώνα δείχνουν ότι μύλοι και άλλα παραγωγικά στοιχεία ενεργητικού διατηρούνταν σε εξαιρετικά υψηλό ποιοτικό επίπεδο μα τα εξαρτήματα να αντικαθιστούνται πριν ακόμη φθαρούν.   Τελευταίες έρευνες δείχνουν ότι η ποιότητα ζωής του μέσου εργαζόμενου στην Ευρώπη ήταν υψηλότατη τον 12^ο και 13^ο αιώνα, ίσως πιο πολύ και από σήμερα.  Όταν δεν μπορείς να κρατήσεις αποταμιεύσεις με την μορφή του χρήματος, τότε τα επενδύεις σε κάτι το οποίο θα παράξει αξία στο μέλλον.  Έτσι αυτός ο τύπος χρήματος δημιούργησε μία αναπτυξιακή έκρηξη.

Sarah van Gelder:  Ωστόσο αυτή ήταν μία περίοδος που Χριστιανισμός κυριαρχούσε στην Ευρώπη και το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας εξακολουθούσε να είναι σε καταστολή.

Bernard Lietaer:  Λοιπόν ένα πολύ ενδιαφέρον θρησκευτικό σύμβολο επικράτησε αυτή την περίοδο, η περίφημη Μαύρη Μαντόνα.  Υπήρχαν εκατοντάδες αγάλματα μεταξύ του 10^ου και 13^ου αιώνα τα οποία και ήταν αγάλματα της Ίσιδος και του παιδιού Όρου να κάθεται στην αγκαλιά της, εισαγόμενα απευθείας από την Αίγυπτο κατά την διάρκεια της πρώτης Σταυροφορίας.  Η ειδική κάθετη καρέκλα της ονομάζονταν «καθέδρα»  (από τη οποία και προέρχεται η λέξη καθεδρικός) και είναι ενδιαφέρον ότι αυτή η καρέκλα ήταν το σύμβολο ταυτοποίησης της Ίσιδος στην αρχαία Αίγυπτο.  Τα αγάλματα της Μαύρης Μαντόνας επίσης ταυτοποιούνταν στην μεσαιωνική εποχή με την “Alma Mater” (κυριολεκτικά την «Γενναιόδωρη Μητέρα», μία έκφραση η οποία εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σήμερα στην Αμερική ως αναφορά στον μητρικό σύμπαν κάποιου.)

Η Μαύρη Μαντόνα ήταν η άμεση συνέχεια της Μεγάλης Μητέρας σε μία από τις πιο αρχαίες μορφές της.  Συμβόλιζε την γέννηση και την γονιμότητα, τον πλούτο της γης.  Συμβόλιζε την ενσάρκωση του πνεύματος στην ύλη πριν οι πατριαρχικές κοινωνίες διαχωρίζουν το πνεύμα από την ύλη.  Εδώ έχουμε μία άμεση αρχετυπική σύνδεση μεταξύ δύο πολιτισμών οι οποίοι αυθόρμητα δημιούργησαν χρηματικά συστήματα με χρεώσεις υπερημερίας ενώ ταυτόχρονα δημιούργησαν ασυνήθιστα υψηλά αφθονίας για τον κοινό άνθρωπο: η αρχαία Αίγυπτος και η Ευρώπη μεταξύ 10^ου και 13^ου αιώνα.  Αυτά τα χρηματικά συστήματα τίμησαν κατά αντιστοιχία ακριβώς αυτό το αρχέτυπο.

Sarah van Gelder:  Πραγματικά ενδιαφέρον!  Τι δυνατότητες βλέπετε για τα τοπικά νομίσματα να επαναφέρουν στο σημερινό οικονομικό σύστημα το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας της αφθονίας και της γενναιοδωρίας;

Bernard Lietaer:  Τα μεγαλύτερα ζητήματα που πιστεύω θα αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα σήμερα είναι η αειφορία, οι ανισότητες και η κατάρρευση των κοινοτήτων, ζητήματα τα οποία δημιουργούν τριβές και έχουν ως αποτέλεσμα την βία και τον πόλεμο.  Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε και τα δύο αυτά ζητήματα με τα ίδια εργαλεία, με την συνειδητή δημιουργία νομισματικών συστημάτων που θα ενισχύσουν την κοινότητα και την αειφορία.  Αξίζει να σημειωθεί έχουμε δει τις τελευταίες δύο δεκαετίες μία σαφή αφύπνιση του θηλυκού αρχέτυπου.  Αυτό αντικατοπτρίζεται όχι μόνο στα γυναικεία κινήματα στη σημαντική αύξηση των οικολογικών ανησυχιών ή σε μία νέα επιστημολογία που ενοποιεί ξανά το πνεύμα και την ύλη, αλλά και στις νέες τεχνολογίες που μας επιτρέπουν να αντικαταστήσουμε τις ιεραρχίες με δίκτυα.  (όπως το διαδίκτυο)

Ας προσθέσουμε σ’ αυτές τις τάσεις ότι για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία έχουμε διαθέσιμη παραγωγική τεχνογνωσία για να δημιουργήσουμε μία άνευ προηγουμένου αφθονία.  Όλα αυτά συγκλίνουν σε μία εξαιρετική ευκαιρία να συνδυάσουμε το hardware της τεχνολογίας μας της αφθονίας με το λογισμικό για αρχετυπική στροφή.

Αυτός ο συνδυασμός ποτέ δεν ήταν διαθέσιμος σε τέτοια έκταση ή με τέτοια ταχύτητα:  μας επιτρέπει συνειδητά να σχεδιάσουμε χρήμα το οποίο εργάζεται για εμάς αντί εμείς για εκείνο.

Προτείνω να επιλέξουμε να αναπτύξουμε χρηματικά συστήματα που θα μας επιτρέψουν την επίτευξη της αειφορίας και κοινοτικής επούλωσης  σε τοπική και παγκόσμια κλίμακα.  Αυτοί οι στόχοι είναι στο χέρι μας μέσα σε λιγότερο από μία γενιά.  Εάν μπορούμε να τους υλοποιήσουμε ή όχι θα εξαρτηθεί από την ικανότητα να συνεργαστούμε ο ένας με τον άλλον για να επανα- εφεύρουμε συνειδητά το χρήμα.

Source: http://www.lietaer.com/images/Interview_Yes!.pdf

Translation: Nikolaos Karatsoris

Β' Μερος: Νομισμαρχία ή Νομισμοκρατία: Λύσεις και Νομισματικές Μεταρρυθμίσεις

 «Το κυρίαρχο μυστικό των περισσότερων, αν όχι όλων, των μεγάλων υφέσεων [είναι]: Όσο περισσότερο πληρώνουν οι οφειλέτες τόσο περισσότερα χρωστάνε»  IRVING FISHER

Χωρίς θεσμικές μεταρρυθμίσεις στο νομισματικό σύστημα είτε σε διεθνές επίπεδο, είτε στο επίπεδο συνθηκών της Ευρωπαϊκής Ένωσης είτε και στο συνταγματικό επίπεδο ενός κυρίαρχου κράτους είναι αδύνατον να υπάρξουν προϋποθέσεις για βιώσιμη ανάπτυξη χωρίς χρέος.  Το χρήμα σήμερα παράγεται με την μορφή δανείων από ιδιωτικές εμπορικές τράπεζες και κυκλοφορεί μόνο ως ιδιωτικό και δημόσιο χρέος.  Σκοπός των νομισματικών μεταρρυθμίσεων είναι η αποκατάσταση της ισορροπίας μεταξύ πολιτικής και αγορών μέσω του εκδημοκρατισμού της έκδοσης και της κυκλοφορίας του χρήματος.  Ακόμη όμως και χωρίς μεταρρυθμίσεις αποσιωπήθηκαν προτάσεις οι οποίες μπορούσαν να ανακουφίσουν το δημοσιονομικό πρόβλημα στην Ελλάδα.   Ανεξάρτητα από τον αναγκαίο εξορθολογισμό των δημοσίων δαπανών υπήρχαν λύσεις χωρίς την υπογραφή μνημονίων που θα βοηθούσαν και τον κρατικό και τον ιδιωτικό τομέα να αποφύγει τον φαύλο κύκλο χρέους και αποπληθωρισμού.

Η ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΠΙΣΤΩΣΗΣ

Ο Prof. Richard Werner, τόσο στην ημερίδα[1] όσο και σε συνεντεύξεις του με αφορμή την ημερίδα που δόθηκαν στο capital.gr και στο περιοδικό Επίκαιρα, τόνισε ότι ήταν εφικτή η αναχρηματοδότηση του δημόσιου χρέους χωρίς την προσφυγή στις αγορές ομολόγων. 

Ο Werner έχει επινοήσει τον όρο «ποσοτική χαλάρωση» περιγράφοντας την «ποσοτική θεωρία της πίστωσης», [The Quantity Theory of Credit]. (Werner, 1992)  Υποστηρίζει ότι η δημιουργία πίστωσης, οι χορηγήσεις δανείων από τις τράπεζες, είναι η πιο σημαντική μακροοικονομική μεταβλητή. (Werner, 2005)  Οι χορηγήσεις θα πρέπει να διαχωρίζονται σε πιστώσεις που επηρεάζουν το ΑΕΠ και σε αυτές που δεν το επηρεάζουν.   Πιστώσεις που κατευθύνονται στις χρηματοπιστωτικές συναλλαγές δεν έχουν επίδραση στο ΑΕΠ ενώ η πίστωση που κατευθύνεται στην κατανάλωση οδηγεί σε πληθωρισμό.  Αντιθέτως η πίστωση που κατευθύνεται στις επενδύσεις δημιουργεί ανάπτυξη αλλά και θέσεις εργασίας.  Η δημιουργία πίστωσης από τον ιδιωτικό τραπεζικό τομέα έχει καθοριστική επίδραση στην συνολική προσφορά χρήματος (97%) και καθιστά τον ρόλο του τραπεζικού τομέα κομβικό στο που κατευθύνεται η πίστωση.  Οι πιστώσεις που κατευθύνονται στον χρηματοπιστωτικό τομέα δημιουργούν φούσκες ενεργητικού και χρηματοπιστωτικές κρίσεις.  Η ακολουθούμενη πολιτική είναι μία διαστρέβλωση της έννοιας της «ποσοτικής χαλάρωσης» αφού στην πραγματικότητα οι κεντρικές τράπεζες διοχετεύουν την ρευστότητα στον χρηματοπιστωτικό τομέα και όχι στην πραγματική οικονομία.

Η κρίση στην Ελλάδα ήταν απολύτως προβλέψιμη όπως και ότι συνέβη μετά 2009 προκλήθηκε από την νομισματική πολιτική της Τράπεζας της Ελλάδας και της ΕΚΤ.  Η πολιτική που επιλέχθηκε ήταν η Ελλάδα να αυξήσει τα χρέη της δανειζόμενη από την Τρόϊκα, η έξοδος από το ευρώ και η χρεοκοπία θα έπρεπε να αποφευχθούν, η Ελλάδα έπρεπε να μειώσει τις δαπάνες και να περικόψει το κοινωνικό κράτος ενώ η οικονομική πολιτική θα ελέγχεται από την Τρόϊκα.  Καμία αναφορά στην ανάπτυξη και στην ανεργία που προκλήθηκε από την ύφεση.  Ο Werner υποστηρίζει ότι υπήρχε λύση που θα μείωνε το χρέος και τα ελλείμματα, θα έλυνε το πρόβλημα της χρηματοδότησης χωρίς να καταφύγει η Ελλάδα στην αγορά ομολόγων και θα βοηθούσε τις τράπεζες να αυξήσουν τις χορηγήσεις χωρίς εξτρά κόστος.  Ούτε υπάρχει λόγος να εκδοθούν ευρωομόλογα ή για κεντρικό έλεγχο της δημοσιονομικής πολιτικής η οποία σε συνδυασμό με την απώλεια ελέγχου της νομισματικής πολιτικής οδηγεί σε απώλεια εθνικής κυριαρχίας.

Χωρίς να παραγνωρίζει το γεγονός ότι τα κράτη πρέπει να εξορθολογήσουν τις δαπάνες τους και να μειώσουν το κόστος δανεισμού τους η πρώτη προϋπόθεση είναι να σταματήσουν τα κράτη να δανείζονται από τις αγορές ομολόγων.  Έχουμε αναρωτηθεί για ποιόν λόγο δανειζόμαστε από τις αγορές ομολόγων;  Το γιατί τα κράτη δανείζονται από τις αγορές ομολόγων το είδαμε ήδη μια και το χρήμα δεν είναι κρατικό και κυκλοφορεί μόνο ως χρέος ενώ επιπλέον στην Ευρωπαϊκή Ένωση κανένα κράτος δεν έχει πρόσβαση στην Κεντρική Τράπεζα.  Το γιατί καταλήγουν να δανείζονται η απάντηση κατά τον Werner είναι στα κέρδη που δημιουργεί η τεράστια αγορά ομολόγων στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, στις Goldman και τις JP Morgan.  Θα προσθέταμε ότι είναι ουσιαστικά η διαπλοκή του πολιτικού με το χρηματοπιστωτικό σύστημα.  Η λύση που θα μας κρατούσε εντός ευρώ και θα αποφεύγαμε την χρεοκοπία και τα μνημόνια, προ του καταστροφικού PSI βέβαια όπου χρεοκοπήσαμε και τους ασφαλιστικούς φορείς και τις τράπεζες, αλλά και τα πλεονεκτήματά της θα ήταν:

1. Ο απευθείας δανεισμός του κράτους από χαμηλότοκα συμβόλαια δανεισμού από τις εμπορικές τράπεζες.  Να ξανατονίσουμε ότι από το 1994 τα κράτη της Ευρωζώνης δεν μπορούν να δανειστούν απευθείας από τις κεντρικές τους τράπεζες χαμηλότοκα, κάτι το οποίο ισχύει και στην Ελλάδα με τον νόμο 2275/29.12.1994.  Όμως δεν έχει απαγορευτεί στις ιδιωτικές τράπεζες να υπογράφουν συμβάσεις δανεισμού με τα κράτη.

2. Αυτή η λύση είναι σε συμφωνία και με το πλαίσιο που θέτει η Βασιλεία για την κεφαλαιακή επάρκεια μια και το κρατικό χρέος ακόμη και τώρα παραμένει μηδενικού ρίσκου.  Το πρόβλημα της κεφαλαιακής επάρκειας δημιουργήθηκε μετά το PSI ακριβώς από την εμμονή να καταθέτουν οι τράπεζες ομόλογα στην ΕΚΤ ως αντίκρυσμα για να αντλούν ρευστότητα και να χρηματοδοτούν το δημόσιο έλλειμμα με την έκδοση νέων ομολόγων.  Η λύση αυτή θα γίνονταν αποδεκτή και από την ΕΚΤ.

3. Τα δάνεια θα ήταν χαμηλότοκα μεταξύ του 1% που είναι το κόστος αναχρηματοδότησης των τραπεζών και χαμηλότερα από τους οποιοδήποτε όρους έχουμε υπογράψει με τις διμερείς συμβάσεις.  Επιπλέον, οι δανειακές συμβάσεις στα χαρτοφυλάκια των τραπεζών θα αύξαναν την ποιότητα του ενεργητικού τους μια και η αποτίμηση δεν γίνεται με την μέθοδο mark-to market.  Τα κέρδη θα ενίσχυαν τα ίδια κεφάλαια των τραπεζών με αποτέλεσμα να αυξάνονταν οι χορηγήσεις στον ιδιωτικό τομέα και στην πραγματική οικονομία οδηγώντας την σ’ έναν ενάρετο κύκλο ανάπτυξης και δημιουργίας θέσεων εργασίας.  Τα κράτη θα είχαν την αποκλειστική ευθύνη για τον δανεισμό τους ενώ δεν θα επιβαρύνονταν οι φορολογούμενοι.

4. Αντί να γίνεται δημόσιο χρέος η ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών, θα μπορούσε να έχει αποφευχθεί με το χρηματοδοτήσουν οι τράπεζες τις κυβερνήσεις από τις οποίες άλλωστε έλαβαν και στήριξη. 

Στα προφανή αυτά οφέλη από αυτή την προσέγγιση, ο Werner προσθέτει και ότι έτσι θα αντιμετωπίζονταν το βασικό πρόβλημα που είναι η ανάπτυξη μια και οι περιοριστικές δημοσιονομικές πολιτικές αλλά και η συρρίκνωση της πίστωσης οδηγούν σε ύφεση και ανεργία.  Η τραπεζική πιστωτική επέκταση αυξάνει την ποσότητα του χρήματος το οποίο και θα ωθούσε ανοδικά το ΑΕΠ.  Σε αυτό θα μπορούσε να προσθέσει κανείς ότι θα ήταν λιγότερο οδυνηρός ο αναγκαίος μετασχηματισμός του οικονομικού μοντέλου από καταναλωτικό σε παραγωγικό μέσω των επενδύσεων στην πραγματική οικονομία.  Το αποπληθωριστικό σπιράλ του θανάτου θα μετατρέπονταν σε ένα θετικό κύκλο ανάπτυξης, αύξησης των φορολογικών εσόδων και μείωσης της σχέσης χρέους προς ΑΕΠ.

Όχι μόνο δεν ακολουθήθηκε μία πολιτική που θα μπορούσε να ελαχιστοποιήσει το κόστος στην ελληνική οικονομία αλλά όταν έγιναν αυτές οι προτάσεις στο Υπουργείο Οικονομικών και στον ΟΔΔΗΧ τις αγνόησαν.

Ο Werner υποστηρίζει ότι οι κεντρικές τράπεζες πρέπει να υπόκεινται σε κοινοβουλευτικό έλεγχο.   Δεν διστάζει να συγκρίνει την ΕΚΤ με την Reichsbank, την προκάτοχο της Bundesbank στην αυτοκρατορική και χιτλερική Γερμανία.  Η ανεξαρτητοποίηση της Reichsbank το 1924 από οποιοδήποτε δημοκρατικό έλεγχο είχε τις καταστροφικές συνέπειες που όλοι γνωρίζουμε.  Υποστηρίζει ότι χρειάζονται ρυθμίσεις που να ελέγχουν το τραπεζικό σύστημα και να κατευθύνουν την πίστωση που δημιουργούν οι τράπεζες στην πραγματική οικονομία και στις επενδύσεις και όχι σε χρηματοπιστωτικά προϊόντα.  Υποστηρίζει ότι η κατεύθυνση της πολιτικής των κεντρικών τραπεζών πρέπει να εστιαστεί στην ανάπτυξη του ονομαστικού ΑΕΠ (Werner, 2013) και ότι ο «χρηματοπιστωτικός τζόγος» πρέπει να απαγορευτεί και θα πρέπει να ενισχυθεί ο ρόλος μη κερδοσκοπικών συνεταιριστικών τραπεζών σε επίπεδο τοπικής οικονομίας.  Ταυτόχρονα οι κεντρικές τράπεζες πρέπει να αγοράσουν τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια στην ονομαστική τους αξία μία και θα αποκομίσουν από αυτά κέρδη εξυγιαίνοντας ταυτόχρονα το τραπεζικό σύστημα.  Το ερώτημα που θέτει είναι τελικά εάν χρειαζόμαστε ένα τέτοιου είδους χρηματοπιστωτικό σύστημα και υποστηρίζει ότι το χρήμα είναι κρατικό δημόσιο αγαθό.  Στην πραγματικότητα όποτε στην ιστορία το χρήμα ήταν δημόσιο αγαθό οι οικονομίες αναπτύσσονταν χωρίς την ύπαρξη χρηματοπιστωτικών κρίσεων.  Καταλήγει ότι οι προτάσεις του δεν μπορούν να ξεπεράσουν την απαίτηση για ευρύτατες νομισματικές μεταρρυθμίσεις οι οποίες είναι απαραίτητες για την οριστική επίλυση της κρίσης.

ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ

Για τον Καθηγητή οικονομικής κοινωνιολογίας Joseph Huber[2] η κρίση προκλήθηκε από την υπέρμετρη και χωρίς  περιορισμούς πιστωτική επέκταση.

Υπάρχουν δύο κύρια κανάλια μέσω των οποίων η επέκταση του ενεργητικού των εμπορικών τραπεζών, δηλαδή αύξηση της προσφοράς χρήματος, συμβάλλει στην δημιουργία χρηματοπιστωτικής φούσκας και της υπερχρέωσης των εμπλεκομένων παραγόντων [Γράφημα 1]:

1.Τραπεζικές πιστώσεις (επιπλέον δημιουργία χρήματος) για άμεση μόχλευση των χρηματοπιστωτικών αγορών (π.χ επενδύσεις σε μετοχές, ακίνητα, παράγωγα, συνάλλαγμα, κεφάλαια ιδιωτικών συμμετοχών για μοχλευμένες εξαγορές οι περισσότερες εκ των οποίων είναι χρηματοδοτούμενες από πίστωση)

2.

Τραπεζικές πιστώσεις (επιπλέον δημιουργία χρήματος) για τη χρηματοδότηση του δημόσιου χρέους, δηλαδή η αγορά κρατικών ομόλογων πληρώνοντας με την δημιουργία καταθέσεων όψεως.  Ο όγκος των κρατικών ομολόγων και εντόκων γραμματίων δεν είναι παρά μια άλλη φούσκα, στην πραγματικότητα είναι η μεγαλύτερη φούσκα από όλες.

Η αύξηση της ποσότητας του χρήματος στην Ευρωπαϊκή Ένωση από το 1995 έως και το 2008 τροφοδότησε κατά 6/8 τις φούσκες ενεργητικού, κατά 1/8 τον πληθωρισμό και μόνο κατά 1/8 την πραγματική οικονομία.  Εμφανής είναι και η ανισοκατανομή των όποιων ωφελειών τουλάχιστον για όσο οι κυβερνήσεις μπορούσαν να αναχρηματοδοτήσουν τον δανεισμό τους.  Το 50%-60% των κερδών κατευθύνθηκε στον τραπεζικό τομέα, το 30%-35% σε επενδυτικά κεφάλαια και ασφαλιστικά ταμεία και μόνο 7%-16% στα νοικοκυριά.  Ως αποτέλεσμα της υπέρμετρης πιστωτικής επέκτασης είναι η δυσανάλογη αύξηση εσόδων από χρηματοοικονομικές επενδύσεις και αντίστοιχα η μείωση εισοδημάτων από εργασία.

Σκοποί των νομισματικών μεταρρυθμίσεων είναι:

1.  Ο έλεγχος της προσφοράς χρήματος (δείκτης M / ΑΕΠ)

2. Ο έλεγχος του πληθωρισμού ενεργητικού (δείκτες ενεργητικό και χρέος / ΑΕΠ)

Μέσω:

1.Την επανάκτηση από το κράτος της νομισματικής κυριαρχίας.

2.Την θεσμοθέτηση του νομισματικού προνομίου ως κυρίαρχου δικαιώματος ύψιστης συνταγματικής σημασίας όπως συμβαίνει και με άλλα κρατικά «μονοπώλια» που αφορούν το δικαίωμα του κράτους να νομοθετεί και να φορολογεί.

Βασικές παραδοχές μίας νομισματικής μεταρρύθμισης:

1.Πλήρης επαναφορά του εκδοτικού προνομίου στο κράτος.

2.Μεταφορά της ευθύνης για την προσφορά χρήματος σε ανεξάρτητη νομισματική αρχή που υπάγεται σε δημοκρατικό έλεγχο.

3.Κατάργηση της τραπεζικής κλασματικών αποθεματικών που επιτρέπει την προσφορά χρήματος από την δημιουργία καταθέσεων ex nihillo.

4.Το εκδοτικό προνόμιο θα πρέπει να εξυπηρετεί το δημόσιο συμφέρον και το δημόσιο ταμείο.  Το νέο χρήμα είτε θα πρέπει να δαπανάται μέσω των δημοσίων δαπανών και να κυκλοφορεί στην οικονομία είτε μπορεί να το δανείζονται οι ιδιωτικές εμπορικές τράπεζες.

Η επίτευξη νομισματικών μεταρρυθμίσεων προϋποθέτει θεσμικές αλλαγές στις καταστατικές συνθήκες της Ευρωπαϊκής Ένωσης έτσι ώστε η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα να αποκτήσει τον ρόλο της Τράπεζας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και όχι μόνο της Τράπεζας των τραπεζών.  Αυτός θα έπρεπε να είναι και de facto και όχι μόνο de jure ο ρόλος τους, έναν ρόλο που τον έχουν απωλέσει εξαιτίας της τραπεζικής κλασματικών αποθεματικών και της δυνατότητας των εμπορικών τραπεζών να δημιουργούν χρήμα ex-nihillo.  Η απαίτηση είναι για την εθνικοποίηση του χρήματος και όχι για την κρατικοποίηση των τραπεζών ενώ προτάσεις για νομισματικές  μεταρρυθμίσεις έχουν φτάσει στο σημείο να προτείνουν την θεσμοθέτηση της νομισματικής αρχής ως τέταρτης ανεξάρτητης εξουσίας (Huber & Robertson, 2001).  Ένα από τα πιο προφανή πλεονεκτήματα είναι η 100% εγγύηση όλων των αποταμιεύσεων και η 100% εξάλειψη του κινδύνου του bank run που ακολουθεί μετά από μία τραπεζική κρίση ενώ τα κράτη θα σταματήσουν να προσφεύγουν στις αγορές ομολόγων για την χρηματοδότηση των αναγκών τους.  Ο Irving Fisher είχε υποστηρίξει το 1936 αυτό που έχει ονομαστεί 100% χρήμα με την διατήρηση 100% αποθεματικών για τις καταθέσεις που θα αποτρέψει κρίσεις ρευστότητας ενώ θα οδηγήσει και στην εξάλειψη του δημόσιου χρέους. (Fisher, 100% Money, 1936)

Ο Καθηγητής Huber στην ημερίδα και σε συνεντεύξεις του υποστήριξε ότι δεν υπάρχει ομαλή διέξοδος από την κρίση του σημερινού νομισματικού συστήματος.  Η όποια πρόταση αναπόφευκτα θα περιλαμβάνει διαγραφές χρεών, πληθωρισμό ή/και αρνητικά επιτόκια, προγράμματα δημοσιονομικής προσαρμογής και λιτότητας.  Αντίθετα η νομισματική μεταρρύθμιση θα αποτρέψει την επανεμφάνιση τραπεζικών κρίσεων και κρίσεων χρέους.

ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ;

Στο ορίζοντα διαφαίνεται μία νέα παγκόσμια νομισματική αρχιτεκτονική η οποία θα προσομοιάζει το νομισματικό σύστημα της κλασσικής εποχής (χρυσός, άργυρος, χαλκός) χωρίς αυτό να σημαίνει επιστροφή στον κανόνα του χρυσού ή σε διμεταλλικό σύστημα.  Δομικά στοιχεία αυτής της αρχιτεκτονικής θα αποτελέσουν.

1.Ένα νέο παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα το οποίο προς τιμή του Keynes θα ονομαστεί bancor και προωθείται από το ΔΝΤ και πιθανώς θα αντικαταστήσει τα Ειδικά Τραβηχτικά Δικαιώματα (SDR).  Το ΔΝΤ υποστηρίζει ότι δεν θα πρέπει να είναι μια λογιστική μονάδα αναφοράς αλλά θα πρέπει να αποκτήσει και παρουσία στις διεθνείς αγορές συναλλάγματος και προτείνει την υιοθέτηση του από κάποια όχι κατ’ ανάγκη συστημική χώρα.

2.Τα εθνικά και υπερεθνικά νομίσματα θα καταστούν δημόσια αγαθά ταυτόχρονα με την σταδιακή κατάργηση της τραπεζικής κλασματικών αποθεματικών καθιστώντας ακόμη και παράνομη την αύξηση της ποσότητας του τραπεζικού χρήματος χωρίς αποθεματικά.

3.Η κυκλοφορία συμπληρωματικών «νομισμάτων» σε επίπεδο τοπικής οικονομίας (όπως το WIR στην Ελβετία ή το ΤΕΜ στο Βόλο) ή και σε διαδικτυακό επίπεδο (Bitcoin) παράλληλα με τα εθνικά και υπερεθνικά νομίσματα.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ο γράφων υποστηρίζει ότι είναι αδύνατον να βγούμε από το φαύλο κύκλο υπερχρέωσης και αποπληθωρισμού  και μακροπρόθεσμα η βιωσιμότητα του χρέους δεν είναι εφικτή χωρίς νομισματικές μεταρρυθμίσεις που θα κατοχυρώσουν τον ρόλο του κράτους στο νομισματικό σύστημα.  Η συζήτηση για το ποιο είναι το εθνικό νόμισμα είναι αδιάφορη μια και δεν διεξάγεται σε ένα πλαίσιο που αντιμετωπίζει το ελάττωμα στο μοντέλο.  Η παραμονή στο ευρώ είναι ματαιόδοξος στόχος ενώ και η έξοδος είναι φυγόπονος ανεξάρτητα από τα συμφέροντα που εξυπηρετούνται από την κάθε επιλογή.  Όσοι πιστεύουν στην δραχμή την μάχη θα πρέπει να την δώσουν σε θεσμικό επίπεδο τόσο διεθνώς όσο και εσωτερικά ενώ όσοι πιστεύουν στο ευρώ θα προσέφεραν υπηρεσίες εάν απομακρύνονταν από τον δογματισμό της οικονομικής ορθοδοξίας.  Χρήσιμο θα ήταν να ανοίξει στην πατρίδα μας ένας διάλογος που να αφορά προτάσεις για νομισματικές μεταρρυθμίσεις που θα κατοχυρωθούν συνταγματικά ανεξάρτητα από το νόμισμα αναφοράς.

Ζητούμενο είναι η αποκατάσταση της ισορροπίας μεταξύ της πολιτικής και των αγορών.  Στον πυρήνα των ιδεολογιών όλων των αποχρώσεων βρίσκεται ο κεντρικός μη δημοκρατικός έλεγχος της κυκλοφορίας του χρήματος.  Αυτός είναι ο κοινός τόπος όλων των ιδεολογιών και η υπέρβαση των κατασκευασμένων ιδεολογικών αντιπαραθέσεων απαιτεί έναν συνταγματικό ριζοσπαστισμό όμοιο του οποίου ίσως δεν έχουμε δει στην ανθρώπινη ιστορία από την εποχή των μεταρρυθμίσεων του Σόλωνα.  Μόνο ο συνταγματικός επανακαθορισμός των ίδιων των σχέσεων εξουσίας μπορεί να οδηγήσει σε μία μεταδημοκρατική κοινωνία.  Ένας ριζοσπαστισμός που θα οικοδομήσει όχι μόνο λύσεις αλλά και τις νέες απαραίτητες αντιπαραθέσεις  πάνω στις οποίες θα στηριχτεί η ισορροπία στο μέλλον.  Είναι αφέλεια να πιστεύουμε ότι θα λύσουμε τα προβλήματα αλλά είναι αμετροέπεια να μην συμμετέχουμε σε όσα λαμβάνουν χώρα διεθνώς.  Γιατί δεν ανοίγουμε αυτόν τον διάλογο στην χώρα μας;  Στην μάχη των ιδεών πρέπει να ρίξουμε το βάρος και αυτήν πρέπει να κερδίσουμε.  Αμφισβητώντας όλα όσα γνωρίσαμε ως σταθερές.  Γιατί δεν συζητάμε για την εθνικοποίηση του χρήματος;  Γιατί δεν συζητάμε για την εθνικοποίηση της Τράπεζας της Ελλάδας;  Γιατί δεν συζητάμε για την διασφάλιση των καταθέσεων 100% και την απαγόρευση της τραπεζικής κλασματικών αποθεματικών;  Γιατί δεν συζητάμε την δημιουργία δεύτερου ολιγομελούς νομοθετικού σώματος που αφορά την νομισματική και οικονομική πολιτική;  Γιατί δεν συζητάμε την άμεση εκλογή του διοικητή της Κεντρικής Τράπεζας από δημοκρατικές εκλογές;  Γιατί δεν συζητάμε τι είδους νομισματικό σύστημα θέλουμε;

Οι ίδιες οι ιδέες έχουν χάσει κάθε ίχνος αξιοπιστίας ως πλαίσιο λύσεων για τα σημερινά προβλήματα.  Αν οι νέες ιδέες και ένα νέο λεξιλόγιο για την κρίση δεν είναι ικανά για να παρακινήσουν σε δημιουργική συμμετοχή ίσως και να μην υπάρχει ελπίδα υπέρβασης της κρίσης.    Θέλουμε νομισμαρχία και επικυριαρχία αγορών και ολίγιστων ιδεολογιών στους δημοκρατικούς θεσμούς ή νομισμοκρατία και ισορροπία αγορών και πολιτικής σε μία μεταδημοκρατική κοινωνία; 

ΠΑΤΗΣΤΕ ΕΔΩ ΓΙΑ ΤΟ Α' ΜΕΡΟΣ

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο capital.gr στις 17.05.2013

Βιβλιογραφία

Benes, J., & Kumhof, M. (2012). The Chicago Plan Revisited. Working Paper, IMF, Research Department.

Club of Rome. (2012). Money and Systainability:The Missing Link. Ανάκτηση 5 10, 2013, από www.clubofrome.org: http://www.clubofrome.org/cms/wp-content/uploads/2012/05/Summary-MONEY-AND-SUSTAINABILITY-THE-MISSING-LINK.pdf

Fisher, I. (1936). 100% Money (Revised εκδ.). New York: Adelphi.

Fisher, I. (1933, Oct). The Debt-Deflation Theory of Great Depressions. Econometrica , I, σσ. 337-357.

Huber, J., & Robertson, J. (2001). Creating New Money:A Monetary Reform for the Informations Age. Report, New Economics Foundation, London.

IMF. (2010). Reserve Accumulation and International Monetary Stability. Report, International Monetary Fund, Strategy Policy and Review Departments.

Werner, R. (2005). New Paradigm in Macroeconomics. New York: Palgrave Macmillan.

Werner, R. (2013). The Case for Nominal GDP Targeting. Ανάκτηση 5 12, 2013, από Central Banking: http://www.centralbanking.com/digital_assets/6624/CB23.4_May2013_Nominal_GDP_Werner.pdf

Werner, R. (1992). Towards a quantity theory of disaggregated credit and international capital flows. Paper presented at the Royal Economic Society Annual Conference. York, April 1993.

---

[1] Prof. Richard Werner, «A Solution to the European Crisis: How to Avoid Banking and Debt Crises for good.» παρουσίαση στην ημερίδα «Το Μέλλον του Χρήματος» 24/1/2013, ΑΣΟΕΕ

[2] Joseph Huber, «Creating a Stable Monetary System: The Case for Sovereign Money” παρουσίαση στην ημερίδα «Το Μέλλον του Χρήματος» 24/1/2013, ΑΣΟΕΕ