Α' Μέρος: Νομισμαρχία ή Νομισμοκατία; Μύθοι και Αλήθειες για την Κρίση

Το διάλογο για ρηξικέλευθες νομισματικές μεταρρυθμίσεις, αποκομμένες από τα εκβιαστικά  μνημονιακά διλλήματα, επιχείρησε να ανοίξει και στην Ελλάδα το Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών υπό την αιγίδα του οποίου διοργανώθηκε από τα τμήματα Executive & International MBA μία ημερίδα την 24.1.2012 με θέμα «Το Μέλλον του Χρήματος: Τι μας διδάσκει η εμπειρία».  Προσκεκλημένοι ομιλητές ήταν παγκοσμίου φήμης ακαδημαϊκοί όπως ο Prof. Richard Werner, (επινόησε τον όρο «ποσοτική χαλάρωση» το 1994 ως λύση για την κρίση στην Ιαπωνία-τονίζεται ότι η εφαρμογή της σημερινής πολιτικής ουδεμία σχέση έχει με την πρόταση του Werner), ο Prof. Joseph Huber (σε ένα ίσως από τα πιο σημαντικά paper που έχουν εκδοθεί τα τελευταία χρόνια για το νομισματικό σύστημα μαζί με τον James Robertson υποστήριξε τον «εκδημοκρατισμό» του χρήματος), ο Prof. Bernard Lietaer (από τους βασικούς σχεδιαστές των μηχανισμών που οδήγησαν στο ευρώ) αλλά και εμπειρογνώμονες όπως ο ερευνητής-δημοσιογράφος Bill Still (συντελεστής του 15^ου πιο δημοφιλούς ντοκιμαντέρ στον internet, The Money Masters αλλά και του πρόσφατα βραβευμένου Wizard of Oz που εξιστορούν την χρηματοπιστωτική ιστορία των ΗΠΑ)και ο Michael Duerr, επιχειρηματίας και μέτοχος-ακτιβιστής της South African Reserve Bank.   Ο γράφων έχει την υποχρέωση να ευχαριστήσει δημόσια τον Καθ. Δημήτρη Μπουραντά για την αμέριστη υποστήριξη του στην διοργάνωση της ημερίδας.

Henry Waxman: «Αυτή ήταν η δήλωσή σας.  «Πράγματι έχω μία ιδεολογία.  Κρίνω ότι οι ελεύθερες ανταγωνιστικές αγορές είναι μακράν ο αδιαμφισβήτητος τρόπος για την οργάνωση των οικονομιών.  Έχουμε προσπαθήσει τις ρυθμίσεις, καμία δεν λειτούργησε ουσιαστικά»  Νοιώθετε ότι η ιδεολογία σας, σας ώθησε να πάρετε αποφάσεις τις οποίες εύχεστε να μην είχατε πάρει;»

Alan Greenspan: «Ανακάλυψα ένα ελάττωμα στο μοντέλο που αντιλαμβανόμουν ως την κρίσιμη λειτουργική δομή που καθορίζει το πώς λειτουργεί ο κόσμος». [1]

ΝΟΜΙΣΜΑΡΧΙΑ ή ΝΟΜΙΣΜΟΚΡΑΤΙΑ;

«Η εξέλιξη του χρήματος έπαιξε ουσιαστικό ρόλο στην εξέλιξη του ανθρώπου». (Ferguson, 2011)  Ο Άγγλος ιστορικός και μελετητής της ελληνικής αρχαιότητας Moses Finley, είχε πει ότι όλες οι απαιτήσεις  για μεταρρυθμίσεις στην ανθρώπινη  ιστορία αφορούσαν την κατάργηση των χρεών και τον αναδασμό της γης.  (Graeber, 2012)  Πριν από 2.500 χρόνια η κρίση χρέους λειτούργησε ως καταλύτης για θεσμικές μεταρρυθμίσεις, για τον επαναπροσδιορισμό των σχέσεων εξουσίας που οδήγησαν στο δημοκρατικό πολίτευμα και την αποκατάσταση της κοινωνικής ειρήνης.

Από τον δημόσιο διάλογο για τις αιτίες της κρίσης και την επίλυση των προβλημάτων στην χώρα μας απουσιάζει ο έμμετρος ορθός λόγος.  Η απουσία του μας έχει οδηγήσει σε μία οχλαγωγία δογματισμών, σ’ έναν αμετροεπή αναμηρυκασμό ιδεοληψιών.  Χρειαζόμαστε ένα διαφορετικό ερμηνευτικό πλαίσιο, το οποίο να επαναπροσδιορίζει και τις αιτίες και τους τρόπους αντιμετώπισης της κρίσης,  να οδηγεί στην αναθεώρηση της αντίληψης μας για τα φαινόμενα και να γίνεται μήτρα για την παραγωγή ιδεών.  Αυτές οι ιδέες για να αποκτήσουν κινηματικό χαρακτήρα, σημασιολογική ισχύ και επικοινωνιακή διεισδυτικότητα απαιτούν και επάρκεια λόγου, ένα νέο λεξιλόγιο ιδεών που να απελευθερώνει τα κατά τον Έκο όρια της ερμηνείας. Οι παραδοσιακοί ισμοί έχουν απωλέσει κάθε ίχνος αξιοπιστίας ως πλαίσιο λύσεων για την αντιμετώπιση της κρίσης.  Η δημοκρατία πλέον κινδυνεύει παντού από την ιδεοληπτική παράκρουση του ελαττωματικού νεοφιλελεύθερου χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού του Greenspan που δεν απέχει ούτε χιλιοστό από την δοκιμασμένη σχιζοφρένεια του ταξικού και φυλετικού μίσους του κομμουνισμού και του εθνικοσοσιαλισμού αντίστοιχα.  Στον πυρήνα όλων αυτών των ιδεολογιών αλλά και του σοσιαλδημοκρατικού τριτοδρομισμού βρίσκεται ο κεντρικός μη δημοκρατικός έλεγχος του νομισματικού συστήματος.  Κάτω από την επικεφαλίδα της νομισματικής απολυταρχίας συγκεντρώνονται όλες αυτές οι ολίγιστες ιδεολογίες του νομισμαρχισμού.

Η σημερινή κρίση είναι η θρυαλλίδα που πυροδοτεί πλέον την απαίτηση για ένα συνταγματικό ριζοσπαστισμό που θα επαναφέρει την ισορροπία μεταξύ της πολιτικής και των αγορών, θα κόψει τον ομφάλιο λώρο της πολιτικής διαφθοράς και της διαπλοκής της πολιτικής με την οικονομική εξουσία, θα αποτρέψει την τυραννία της χρηματοπιστωτικής νομισμαρχίας.  Η συνταγματική μεταρρύθμιση των σχέσεων εξουσίας θα θωρακίσει την μεσότητα σε μία μεταδημοκρατική κοινωνία, θα οδηγήσει στην θεσμοθέτηση μίας νομισμοκρατικής πολιτειακής οργάνωσης που στηρίζεται στον δημοκρατικό έλεγχο της έκδοσης και της κυκλοφορίας του χρήματος.

Πριν από 2500 χρόνια, ο Αριστοτέλης αφού περιέγραψε για πρώτη φορά τις νομισματοποιημένες οικονομικές σχέσεις, κατέληγε «για όλα τούτα μιλήσαμε μέχρι τώρα γενικά΄η λεπτομερής θεώρηση είναι χρήσιμη στους επαγγελματίες, σε μας όμως θα ήταν βαρετή η συνέχιση της ενασχόλησης» (Πολιτικά 1258b 33-36).  Στην αρχαιότητα η νομισματική αρχή που ήταν υπεύθυνη για την έκδοση και κυκλοφορία του νομίσματος ελέγχονταν από την πολιτική εξουσία.  Ίσως για αυτό τον λόγο, ίσως και η απουσία της σημερινής παγκοσμιοποιημένης πολυπλοκότητας να είναι και οι αιτίες που η αρχαία ελληνική γραμματεία απέτυχε να συλλάβει την κρισιμότητα των νομισματικών μεγεθών για την συστημική ευστάθεια.  Η «μυστηριώδης δύναμη που καθοδηγεί τις υφέσεις εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια» (Χριστοδουλάκης, 2012) είναι «το νόμισμα [που] διαδραματίζει καίριο ρόλο στις κρίσεις». (Aglietta, 2009)  Η συστημική διάσταση της κρίσης στην Ελλάδα έχει μόνο διαπιστωτικό χαρακτήρα και ουδείς ασχολείται με την θεμελιώδη αιτία, το «ελάττωμα στο μοντέλο» που ευθύνεται για την κρίση και σίγουρα θα οδηγήσει ξανά στην νιοστή συστημική κρίση.  Από το 1970 έως και πριν από το 2007 και την έναρξη της κρίσης ενυπόθηκων δανείων μειωμένης εξασφάλισης στις ΗΠΑ, είχαν καταγραφεί 145 τραπεζικές, 225 συναλλαγματικές και 72 κρατικές κρίσεις.[2]  Κατά μέσο όρο ξεσπάει κάπου στον κόσμο τουλάχιστον μία συστημική κρίση ανά μήνα τα τελευταία 40 χρόνια.

ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

ΜΥΘΟΣ 1^ος :  ΦΤΑΙΝΕ ΤΑ ΕΛΛΕΙΜΑΤΑ, ΚΑΙ ΤΟ ΔΗΜΟΣΙΟ ΧΡΕΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΡΙΣΗ.

Τίποτα δεν απέχει περισσότερο από την αλήθεια.  Η πραγματικότητα είναι ότι το χρέος και τα ελλείμματα είναι αποτέλεσμα του τρόπου λειτουργίας του νομισματικού συστήματος και όχι αιτία της κρίσης.

Οι τρόποι που έχει μία κυβέρνηση να χρηματοδοτήσει τις δαπάνες της δεν είναι πολλοί:

1.     Η μη αρεστή πολιτικά επιβολή άμεσων και έμμεσων φόρων εισοδήματος, κατανάλωσης και πλούτου.

2.       Η πώληση στοιχείων ενεργητικού του δημοσίου.

3.       Η δημιουργία χρήματος από μία κοινά αποδεκτή αρχή.

4.       Η δανειοδότηση μέσω της έκδοσης χρέους.

Ανεξάρτητα από το εάν η οικονομία είναι ανοιχτή ή κλειστή, ας υποθέσουμε ότι δεν υπάρχει χρήμα που να κυκλοφορεί ως νόμισμα για να διευκολύνει την ανταλλακτική δραστηριότητα.  Εάν επίσης προϋπόθεση για την φορολόγηση είναι να συν-αποδεχτούμε ως κοινωνία ότι οι φόροι πληρώνονται σε ένα κοινά αποδεκτό νόμισμα, είναι προφανές ότι δεν μπορούμε να χρηματοδοτήσουμε τις κυβερνητικές δαπάνες πριν κυκλοφορήσει νόμισμα αλλά και ούτε μπορούμε να αντιστοιχίσουμε ένα οποιοδήποτε στοιχείο ενεργητικού με νομισματική αξία, έτσι ώστε να δημιουργήσουμε έσοδα από την πώληση του.  Με την προϋπόθεση ότι δείχνουμε εμπιστοσύνη σε κάποια κοινή αρχή να εκδώσει νόμισμα, η προφανής για πολλούς απάντηση, θα ήταν το κράτος θα δημιουργήσει το νόμισμα, και μέσω των δαπανών αυτό θα κυκλοφορήσει στην οικονομία, έτσι ώστε να νομισματοποιηθεί τόσο η φορολόγηση όσο και η πώληση.  Εάν η αρχή που εκδίδει το νόμισμα είναι το κράτος, γιατί υπάρχουν κρατικά χρέη;  Είναι δυνατόν η αρχή που δημιουργεί το νόμισμα να χρωστάει στον εαυτό του για αυτό που δημιούργησε;  Ως απάντηση μένει η εκδοχή ότι η αρχή που νομιμοποιεί το χρήμα, το κράτος, το δανείζεται για να χρηματοδοτήσει τις δαπάνες του.

Εφόσον δεν υπάρχει χρήμα που να κυκλοφορεί ως νόμισμα, πώς γίνεται  το κράτος να δανείζεται κάτι που δεν έχει καν δημιουργηθεί;  Ο κάθε πρωτοετής οικονομολόγος που έχει διαβάσει Samuelson «διδάσκεται» ότι «η προέλευση [του χρήματος-αποθεματικών] δεν έχει σημασία!» αλλά για «λόγους σαφήνειας ας υποθέσουμε ότι η Federal Reserve [Κεντρική Τράπεζα] αγοράζει ένα κρατικό ομόλογο αξίας $1000 από την Κυρία Ομολογιούχο, και καταθέτει τα $1000 σε έναν τρεχούμενο λογαριασμό στην τράπεζα 1» (Samuelson & Nordhaus, 1989)  Που βρήκε η FED τα $1000;  Τί έχει συμβεί ακριβώς;

i. Το κράτος έχει συνάψει σύμβαση με μία κεντρική τράπεζα και της παραχώρησε το δικαίωμα να εκδώσει-τυπώσει το χρήμα με το οποίο συναλλασσόμαστε.

ii.  Η κεντρική τράπεζα εξέδωσε νόμισμα αξίας $1000 από το μηδέν.

iii.  Για το νόμισμα που τύπωσε η κεντρική τράπεζα έλαβε ως αντίκρυσμα-εγγύηση ένα κρατικό ομόλογο αντίστοιχης ονομαστικής αξίας.

iv.  Η κεντρική τράπεζα «κατέθεσε» τα χρήματα σε έναν κρατικό λογαριασμό και το κράτος πληρώνει για τις δαπάνες του.

Όμως το ομόλογο και τόκο έχει και ημερομηνία λήξης και πρέπει κάποια στιγμή να αποπληρωθεί.  Δηλαδή το κράτος εγγυάται στην κεντρική του τράπεζα την αποπληρωμή του ομολόγου με τόκο.  Εάν το κράτος όμως δανείστηκε κεφάλαιο $1000 εκδίδοντας  ένα ομόλογο, το οποίο ας υποθέσουμε για λόγους ευκολίας ότι με ημερομηνία λήξης σε ένα έτος έχει τόκο 10%, θα πρέπει σε ένα έτος να καταβάλει πίσω στην κεντρική τράπεζα κεφάλαιο και τόκους αξίας $1100.  Πού θα βρεθούν όμως τα επιπλέον 100$ αφού το νόμισμα που μπήκε σε κυκλοφορία ήταν μόνο $1000;  Η απάντηση είναι ότι μόνο με την αέναη ανανέωση του δανεισμού μπορούν να αποπληρωθούν τα χρέη.  Το υφιστάμενο νομισματικό σύστημα επιτρέπει την αποπληρωμή των χρεών μόνο με αύξηση του χρέους εφόσον αυτό χρηματοδοτείται από τις αγορές ομολόγων.

ΑΛΗΘΕΙΑ 1^η: Το οποιοδήποτε κράτος είναι ΑΔΥΝΑΤΟΝ να αποπληρώσει πίσω το χρέος του αφού πάντα το κεφάλαιο συν τους οφειλόμενους τόκους υπολείπονται της αρχικής προσφορά χρήματος που ισούται μόνο με το κεφάλαιο.  «Η αποπληρωμή του χρέους θα σήμαινε την καταστροφή της προσφοράς χρήματος». [Galbraith]

Έτσι αφού η αποπληρωμή είναι αδύνατη, η συζήτηση μετατοπίζεται στην βιωσιμότητα του χρέους και την εξυπηρέτηση των τόκων από τα φορολογικά έσοδα και την εκχώρηση ενεργητικού του δημοσίου.  Λύνεται το «ελάττωμα» στο σύστημα;  Όχι.  Μήπως αυτό σημαίνει ότι δεν απαιτείται δημοσιονομική εξυγίανση?  Μήπως αυτό δίνει άφεση αμαρτιών στο πολιτικό σύστημα αλλά και στο επιχειρηματικό κατεστημένο για την εγκληματική κατασπατάληση των έστω και δανεικών πόρων σε μη παραγωγικές επενδύσεις;  Μήπως αυτό σημαίνει ότι επιτρέπεται στο ελληνικό κράτος να συνεχίζει να δανείζεται ασύστολα;  Μήπως αυτό σημαίνει ότι δεν πρέπει να γίνουν ιδιωτικοποιήσεις;  Σαφέστατα και κατηγορηματικά ΟΧΙ.  Το γιατί συμβαίνει όμως ένα κράτος να υποχρεώνεται σε δανεισμό έχει σχέση με τον 2^ο μύθο.  

ΜΥΘΟΣ 2^ος : ΤΟ ΧΡΗΜΑ ΕΙΝΑΙ ΔΗΜΟΣΙΟ ΑΓΑΘΟ

Περισσότερο από το 80% του πληθυσμού πιστεύει ότι το χρήμα προέρχεται από την κυβέρνηση ή από την κεντρική τράπεζα.  Εάν όμως θέσεις στους ανθρώπους το ερώτημα αν θα τους άρεσε ένα σύστημα που το χρήμα δημιουργείται από ιδιωτικές επιχειρήσεις το 90% απαντάει αρνητικά.[3]

Τις καταστροφικές συνέπειες της χρηματοπιστωτικής αστάθειας και του νομισματικού συστήματος στην πρόκληση κρίσεων και υφέσεων τις έχουν αναδείξει οικονομολόγοι όλων των σχολών, Fisher, Keynes, Hayek, Friedman, Minsky, Galbraith.  Ο Milton Friedman διαπίστωσε ότι η μείωση της προσφοράς χρήματος από την Federal Reserve προκάλεσε την Μεγάλη Ύφεση του 1929.  Ο John Kenneth Galbraith είχε διαπιστώσει ότι παρόλο που η ομοσπονδιακή κυβέρνηση είχε για πολλά χρόνια μετά τον 2^ο παγκόσμιο πόλεμο μεγάλα δημοσιονομικά πλεονάσματα εντούτοις δεν μπορούσε να αποπληρώσει το δημόσιο χρέος.  Η αποπληρωμή του θα σήμαινε ότι δεν θα υπήρχαν πλέον ομόλογα ως αντίκρυσμα για να υποστηρίξουν την κυκλοφορία του χρήματος.  Πληρώνοντας το δημόσιο χρέος θα καταστρέφονταν η προσφορά χρήματος.

Σήμερα, και πριν την κρίση, μόνο ένα 2,5%-3% της ποσότητας του χρήματος που κυκλοφορεί είναι χρήμα που δημιουργείται από τις Κεντρικές Τράπεζες[4] και κατά περίπτωση θα μπορούσε να είναι δημόσιο αγαθό εάν και εφόσον η Κεντρική Τράπεζα είναι κρατική.  Με την έκρηξη της πιστωτικής επέκτασης, την απελευθέρωση και απορύθμιση των αγορών και η ίδια η Federal Reserve δεν έχει μία καταληκτική απάντηση στο τι ακριβώς είναι πλέον το χρήμα[5].  Στην Ευρώπη, για κάθε 100 ευρώ που κυκλοφορούν, τουλάχιστον πριν την κρίση, σε ρευστό υπάρχει το 1,4% για την εξυπηρέτηση των συναλλαγών, το 0,1% είναι διαθέσιμα για τον συμψηφισμό ημερήσιων τραπεζικών συναλλαγών και 1%[6] έχει την μορφή των ελάχιστων υποχρεωτικών αποθεματικών που είναι παντελώς άχρηστα

Το σύγχρονο τραπεζικό σύστημα εμφανίστηκε με την σύσταση της Τράπεζας της Αγγλίας το 1694, η οποία ήταν και η πρώτη κεντρική τράπεζα με την σύγχρονη μορφή που γνωρίζουμε έως και σήμερα. Η Τράπεζα της Αγγλίας είχε συσταθεί με ιδιωτικά κεφάλαια. (Andreadis, 1909)   Έως και πριν το 1936 ελάχιστες κεντρικές τράπεζες ήταν κρατικές.  Από το κύμα των εθνικοποιήσεων που ακολούθησε τον 2^ο Παγκόσμιο Πόλεμο παρέμειναν ιδιωτικές οι κεντρικές τράπεζες των ΗΠΑ, Ιαπωνίας, Ελβετίας, Ιταλίας, Βελγίου, Νότιου Αφρικής, Τουρκίας, Ελλάδος και Πακιστάν.  (Roussow & Breytenbach, 2011).  Η τελευταία εθνικοποίηση ήταν της κεντρικής τράπεζας της Αυστρίας τον Ιούνιο του 2010.  Στην Ευρώπη από το 1994 τα κράτη δεν μπορούν να δανειστούν από τις κεντρικές τους τράπεζες.  Στην Ελλάδα από το  1994 η Τράπεζα της Ελλάδος δεν δύναται να παρέχει «δάνεια και άλλες ευκολίες» στο Ελληνικό Δημόσιο ή τις Δημόσιες Επιχειρήσεις ούτε και να εγγυάται άλλες υποχρεώσεις του Δημοσίου συμμορφούμενη με τις οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. (ΦΕΚ Α’238/ν2275/1994 Αρθ8.Παρ.2α[7]) 

Στις ΗΠΑ ειδικά το θέμα της αδειοδότησης ιδιωτικής κεντρικής τράπεζας και της μονοπωλιακής εκχώρησης του εκδοτικού προνομίου παραμένει στην κορυφή της δημόσιας συζήτησης από την ανεξαρτησία των ΗΠΑ το 1776 έως και σήμερα.  Οι ΗΠΑ εξακολουθεί να είναι η μοναδική χώρα στον κόσμο η οποία είχε αποπληρώσει εξ’ ολοκλήρου το δημόσιο χρέος της επί προεδρίας Andrew Jackson το 1836.  Η εξόφληση του χρέους ήταν αποτέλεσμα της άρνησης της ομοσπονδιακής κυβέρνησης να επεκτείνει την άδεια λειτουργίας της Δεύτερης Τράπεζας των Ηνωμένων Πολιτειών.  Με την εμφάνιση της Federal Reserve το 1913 επιβλήθηκε με συνταγματική τροποποίηση την ίδια χρονιά και για πρώτη φορά ομοσπονδιακός φόρος εισοδήματος ύψους 1%.[8] Το χρέος των ΗΠΑ από 0% το 1836 και 7,45% το 1913 βρίσκεται στο 103% το 2013[9].

Ο Thomas Edison έγραφε στους New York Times την 6.12.1921 ότι «είναι παράλογο να λέμε ότι η χώρα μας μπορεί να εκδώσει ένα ομόλογο 30εκ. δολαρίων και όχι νόμισμα 30εκ δολαρίων» ενώ ο Πρωθυπουργός του Καναδά William Lyon McKenzie King σε ομιλία του στο καναδικό κοινοβούλιο το 1935 έλεγε ότι «μέχρι ο έλεγχος της έκδοσης νομίσματος και της πίστωσης να αποδοθεί στην κυβέρνηση και να αναγνωριστεί ως η πιο ιερή της ευθύνη, κάθε κουβέντα για εθνική κυριαρχία είναι φυγόπονη και μάταιη.»  Ο Milton Friedman αργότερα θα έλεγε ότι δεν γνωρίζει καμία βαθιά ύφεση σε καμία χώρα και σε καμία εποχή που να μην συνοδεύτηκε από την δραματική συρρίκνωση της ποσότητας του χρήματος και αντίστοιχα δεν γνώριζε καμία δραματική συρρίκνωση στην ποσότητα του χρήματος που να μην ακολούθησε βαθιά ύφεση.[10] Το ίδιο ισχύει και για την κρίση στην Ελλάδα σήμερα. [Γράφημα 1]  Αξιοσημείωτο είναι ότι τον καταστροφικό ρόλο των ιδιωτικών κεντρικών τραπεζών και γενικότερα του τραπεζικού συστήματος στην πρόκληση των λεγόμενων boom and bust cycles έχει αναδειχθεί πρόσφατα και από ερευνητές του IMF. (Benes & Kumhof, 2012)

Στα περισσότερα εγχειρίδια τραπεζικής ο ρόλος των τραπεζών καθορίζεται ως διαμεσολαβητικός [ΓΡΑΦΗΜΑ 2] μεταξύ των αποταμιεύσεων και των επενδύσεων.  Στην πραγματικότητα αυτό δεν συμβαίνει ποτέ.  Οι τράπεζες δεν δανείζουν χρήματα.  Ο βασικός ρόλος των τραπεζών είναι η δημιουργία χρήματος και όχι η διαμεσολάβηση.  Τα δάνεια δεν δίνονται από τις καταθέσεις, τα δάνεια δημιουργούν καταθέσεις. 

ΓΡΑΦΗΜΑ 2: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΙΚΩΝ ΤΡΑΠΕΖΩΝ ΔΕΝ ΕΊΝΑΙ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΤΙΚΟΣ.

                                                                          

 Οι τράπεζες υποχρεούνται να κρατάνε ως αποθεματικά μόνο ένα κλάσμα των καταθέσεων (τραπεζική κλασματικών αποθεματικών), το οποίο στην Ευρώπη είναι 1% με βάση τους κανόνες της ΕΚΤ.  Στην αρχή υποθέσαμε ότι το χρήμα μπαίνει σε κυκλοφορία από την Κεντρική Τράπεζα μέσω της έκδοσης ομολόγων και με τις κρατικές δαπάνες κυκλοφορεί στην οικονομία.  Έστω ότι μπήκαν στην κυκλοφορία €1000 [Πίνακας 1] τα οποία και εμφανίζονται πλέον στην οικονομία με την μορφή καταθέσεων στο τραπεζικό σύστημα.  Την στιγμή που εμφανίζονται στην αρχική τράπεζα οι καταθέσεις, η αρχική τράπεζα μπορεί να δημιουργήσει πιστώσεις χορηγώντας νέα δάνεια όσες και το ύψος της αρχικής κατάθεσης μείον το αποθεματικό.  Τα νέα δάνεια εμφανίζονται με την μορφή κατάθεσης στην επόμενη τράπεζα η οποία και συνεχίζει την ίδια διαδικασία.  Ιδιωτικές εμπορικές τράπεζες μπορούν να δημιουργούν χρήμα ex nihilo, από το μηδέν, και να χορηγούν δάνεια τα οποία εγγράφουν ως απαιτήσεις στο ενεργητικό τους και αντίστοιχα ανοίγουν καταθετικούς λογαριασμούς στους οποίους πιστώνουν τα «χρήματα» που δημιουργούν και εμφανίζονται ως υποχρεώσεις στο παθητικό τους.[11]  Την τραπεζική κλασματικών αποθεματικών και της παραγωγής χρήματος από ιδιωτικές εμπορικές την έχουν στηλιτεύσει και ερευνητές του IMF (Benes & Kumhof, 2012).  Επιπλέον και στον ιδιωτικό τομέα η αποπληρωμή των δανείων καταστρέφει την κυκλοφορία του χρήματος ενώ οι τράπεζες με την ανάληψη μετρητών είναι υποχρεωμένες να μειώνουν την έκθεσή τους στον δανεισμό.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1: ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΧΡΗΜΑΤΟΣ ΜΕ 1% ΑΠΟΘΕΜΑΤΙΚΑ

	ΝΕΕΣ ΚΑΤΑΘΕΣΕΙΣ	ΝΕΑ ΔΑΝΕΙΑ-ΠΙΣΤΩΣΕΙΣ	ΑΠΟΘΕΜΑΤΙΚΑ
ΑΡΧΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ	1.000,0 €	990,00 €	10,0 €
2η Τράπεζα	990,0 €	980,10 €	9,9 €
3η Τράπεζα	980,10 €	970,30 €	9,8 €
4η Τράπεζα	970,30 €	960,60 €	9,7 €
5η Τράπεζα	960,60 €	950,99 €	9,6 €
ΥΠΟΣΥΝΟΛΟ	4.901,0 €	4.852,0 €	49,0 €
ΥΠΟΣΥΝΟΛΟ ΥΠΟΛΟΙΠΩΝ ΤΡΑΠΕΖΩΝ	95.099,0 €	94.148,00 €	951,0 €
ΣΥΝΟΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ	100.000,0 €	99.000,0 €	1.000,0 €

Καταλήγουμε στο περίεργο λοιπόν φαινόμενο τα τελευταία 3-4 χρόνια ότι ενώ οι κεντρικές τράπεζες αυξάνουν την νομισματική βάση και φουσκώνουν τους ισολογισμούς τους μέσω της «ποσοτικής χαλάρωσης», εντούτοις οι ενέργειες αυτές να μην έχουν καμία επίπτωση ούτε στην ανάπτυξη, ούτε στην μείωση της ανεργίας αλλά ούτε και στον πληθωρισμό.  Πολύ απλά η νομισματική βάση μπορεί να αυξάνει αλλά η προσφορά χρήματος μπορεί να μειώνεται ενώ καμία αναπτυξιακή ενέργεια δεν μπορεί να καρποφορήσει εάν οι τράπεζες δεν αυξήσουν την προσφορά χρήματος με την χορήγηση δανείων.

Κάποιοι μπορούν να επιλέξουν την ορθοδοξία του πολλαπλασιαστή και κάποιοι μπορούν να υποστηρίξουν ότι ο τραπεζικός τομέας είναι πιο σύνθετος και υπόκειται σε μία σειρά από περιορισμούς έτσι όπως αυτοί καθορίζονται από την ανεξάρτητη και μη δημοκρατικά ελεγχόμενη Τράπεζα Διεθνών Διακανονισμών (BIS), για το ύψος της κεφαλαιακής τους επάρκειας, για τους δείκτες ρευστότητας και άλλες οδηγίες που καθορίζουν το προφίλ του ρίσκου του ενεργητικού των τραπεζών.  Ακόμη και έτσι ο πυρήνας του προβλήματος όσον αφορά την τραπεζική κλασματικών αποθεματικών δεν αλλάζει. Επιπλέον η κατάργηση των ρυθμίσεων του Glass-Steagall στις ΗΠΑ επέτρεψε στις μέχρι τότε ομόρρυθμες επενδυτικές εταιρείες να φουσκώσουν τους ισολογισμούς δημιουργώντας φούσκες ενεργητικού με χρήμα από το μηδέν.  Πρόσφατα ο Jeffrey Sachs σε ένα συνέδριο στην Philadelphia Fed[12] στις 17.04.2013 είπε ότι η κατάργηση του Glass-Steagall ήταν μία «κυνική πράξη των Clinton, Summers και Rubin οι οποίοι και είχαν προσωπικό όφελος από τα αποτελέσματα της απορύθμισης την οποία εκμεταλλεύτηκαν προς όφελος τους».  Δεν δίστασε να αναφέρει ότι αυτά που συμβαίνουν είναι αποτέλεσμα «εγκληματικής συμπεριφοράς» και «χρηματοπιστωτικής απάτης» από την μεριά των εταιρειών όπως η Goldman Sachs που έχουν ξεφύγει από κάθε έλεγχο και ουσιαστικά ελέγχουν τον Λευκό Οίκο και τις δημόσιες αρχές.

ΑΛΗΘΕΙΑ 2^η: Το χρήμα είναι πίστη, και το νόμισμα όχι μόνο δεν το εκδίδει το κράτος και δεν είναι δημόσιο αγαθό αλλά δημιουργείται μόνο ως ιδιωτικό και δημόσιο χρέος όταν ταυτόχρονα με την παροχή δανείων οι ιδιωτικές εμπορικές τράπεζες ανοίγουν καταθετικούς λογαριασμούς.

Εξίσου λάθος είναι να συμπεράνει κανείς ότι αν τυπώσουμε χρήμα θα επιλυθεί η κρίση χρέους, εάν βγουν ευρωομόλογα θα επιλυθεί το πρόβλημα αφού είναι τέτοια η δομή του χρηματοπιστωτικού συστήματος που απλά θα μεγεθυνθεί το πρόβλημα του χρέους.  Επιπλέον, έστω ότι θα επιστρέψουμε σε εθνικό νόμισμα, τι ακριβώς από τους παραπάνω μύθους θα αντιμετωπίσει η επιστροφή;  Εάν δεν υπάρξουν νομισματικές μεταρρυθμίσεις, απολύτως κανέναν.  Η νομισματική κυριαρχία, σε όποιο επίπεδο είτε εθνικό είτε υπερεθνικό, δεν αποτελεί εγγύηση εξόδου από τη κρίση και βιώσιμης χωρίς χρέος ανάπτυξης εάν δεν καταργηθούν οι δομές του νομισμαρχισμού που έχουν αντικαταστήσει την δημοκρατία.  Μας λένε όμως ότι εάν επιστρέψουμε στην δραχμή, θα αποκατασταθεί η ανταγωνιστικότητα.

ΜΥΘΟΣ 3^ος: Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

Στην υπόθεση ότι η οικονομία είναι ανοιχτή και μπορεί να δημιουργούνται ελλείμματα από το ισοζύγιο εξωτερικού εμπορίου, εάν δεν προβλέπονται μηχανισμοί ανακύκλωσης των πλεονασμάτων των εξαγωγικών χωρών στις εισαγωγικές μέσω επενδύσεων στην πραγματική οικονομία χωρίς να δημιουργούν χρέος για ένα κράτος, τότε θα πρέπει είτε να νομισματοποιηθεί το έλλειμμα είτε να υποτιμηθεί το νόμισμα.  Σε κάθε περίπτωση στο υφιστάμενο νομισματικό σύστημα επιστρέφουμε πίσω στους 2 πρώτους μύθους ότι εφόσον το χρήμα κυκλοφορεί μόνο ως ιδιωτικό ή δημόσιο χρέος  η αποκατάσταση της ανταγωνιστικότητας δεν επιλύει το πρόβλημα ούτε των ελλειμμάτων ούτε του χρέους.  Για τον Prof.Bertrand Lietaer, τον άνθρωπο που συμμετείχε στον σχεδιασμό του ευρώ, η πραγματικότητα είναι ζοφερή[13]:

Ερώτηση: «Θα λέγατε λοιπόν ότι ο σχεδιασμός χρήματος είναι στην πραγματικότητα η ρίζα όσων συμβαίνουν και δεν συμβαίνουν στην κοινωνία;»

Bernard Lietaer: «Σωστά.  Ενώ τα οικονομικά συγγράμματα υποστηρίζουν ότι άνθρωποι και επιχειρήσεις ανταγωνίζονται για τις αγορές και τους πόρους, εγώ υποστηρίζω ότι στην πραγματικότητα ανταγωνίζονται για το χρήμα χρησιμοποιώντας τις αγορές και τους πόρους για να το καταφέρουν αυτό.  Το να σχεδιάσουμε νέα νομισματικά συστήματα ισοδυναμεί με τον επανασχεδιασμό των στόχων στον οποίο προσανατολίζεται η ανθρώπινη προσπάθεια.  Επιπλέον πιστεύω ότι η απληστία και ο ανταγωνισμός δεν είναι αποτέλεσμα ενός αμετάβλητου ανθρώπινου ταμπεραμέντου.  Έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η απληστία και ο φόβος της έλλειψης στην πραγματικότητα δημιουργούνται και αμβλύνονται συνεχώς ως άμεσο αποτέλεσμα του είδους που χρήματος που χρησιμοποιούμαι.  Για παράδειγμα, μπορούμε να παράγουμε επιπλέον τρόφιμα για να τραφούν όλοι και σίγουρα υπάρχει εργασία για όλου στον κόσμο, αλλά είναι ξεκάθαρο ότι δεν υπάρχουν τα χρήματα για να πληρωθούν όλα.  Η έλλειψη είναι στα εθνικά νομίσματα.  Στην πραγματικότητα η δουλειά των κεντρικών τραπεζών είναι να δημιουργούν και να συντηρούν την νομισματική έλλειψη.  Η άμεση συνέπεια είναι ότι πρέπει να παλεύουμε ο ένας με τον άλλο για να μπορέσουμε να επιβιώσουμε.  Το χρήμα δημιουργείται όταν οι τράπεζες δανείζουν.  Εάν μία τράπεζα σας παρέχει ένα στεγαστικό δάνειο $100.000, δημιουργεί μόνο το κεφάλαιο το οποίο το ξοδεύουμε και κυκλοφορεί στην οικονομία.  Η τράπεζα αναμένει να αποπληρώσεις $200.000 σε 20 χρόνια αλλά δεν δημιουργεί τα δεύτερα $100.000, τον τόκο.  Αντιθέτως, η τράπεζα σε στέλνει έξω πίσω σ’ ένα σκληρό κόσμο για να δώσεις μάχη εναντίον όλων για να φέρεις τα δεύτερα $100.000.»

Ερώτηση: «Δηλαδή κάποιοι άνθρωποι θα πρέπει να χάνουν έτσι ώστε άλλοι να κερδίζουν;  Κάποιοι θα πρέπει να χρεοκοπήσουν έτσι ώστε κάποιοι άλλοι να πάρουν τα χρήματα που χρειάζονται για να πληρώσουν πίσω τους τόκου;»

Bernard Lietaer: «Σωστά.  Όλες οι τράπεζες κάνουν ακριβώς το ίδιο πράγμα όταν δανείζουν χρήματα.  Για αυτό είναι τόσο σημαντικές οι αποφάσεις των κεντρικών τραπεζών όπως η Federal Reserve των ΗΠΑ, ή αύξηση των επιτοκίων καθορίζει αυτόματα και ένα μεγαλύτερο ποσοστό απαραίτητων χρεοκοπιών.  Όταν μία τράπεζα ελέγχει την πιστοληπτική σου ικανότητα στην πραγματικότητα ελέγχει εάν είσαι ικανός να ανταγωνιστεί και να κερδίσεις άλλου παίκτες, εάν είσαι ικανός να φέρεις τα δεύτερα $100.000 τα οποία δεν δημιουργήθηκαν ποτέ.  Εάν χάσεις σε αυτό το παιχνίδι, θα χάσεις το σπίτι σου ή οτιδήποτε άλλο έδωσες ως εγγύηση.»

Από την αναγκαιότητα αποπληρωμής τόκων που έχουν δημιουργηθεί σε κεφάλαια που δημιουργήθηκαν από το μηδέν, οδηγούνται οι επιχειρήσεις αλλά και τα κράτη να μειώνουν συνεχώς το κόστος τους έτσι ώστε να μπορούν να σταθούν ανταγωνιστικά στην παγκόσμια αγορά.  Κάποιοι μπορούν να συνεχίσουν να πιστεύουν ότι αν βελτιώσουμε την παραγωγικότητα των πόρων και των συντελεστών παραγωγής θα γίνουμε πιο ανταγωνιστικοί.

ΑΛΗΘΕΙΑ 3^η: Είτε εντός είτε εκτός ευρώ στο υφιστάμενο νομισματικό σύστημα η ανάκτηση της ανταγωνιστικότητας μεταφέρει το πρόβλημα της χρεοκοπίας σε κάποιους άλλους.

Σημαίνει αυτό ότι δεν πρέπει να βελτιώνουμε συνεχώς την παραγωγικότητα;  Σημαίνει ότι δεν πρέπει να συμμετέχουμε στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας;  Φυσικά και όχι.

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ανακεφαλαιώνοντας, η αιτία της κρίσης αλλά και όλων των κρίσεων είναι το ίδιο το νομισματικό σύστημα τα χαρακτηριστικά του οποίου είναι:

1.Ο κεντρικός μη δημοκρατικός έλεγχος του χρηματοπιστωτικού συστήματος από ανεξάρτητους φορείς, την BIS, το IMF μέχρι τις κεντρικές τράπεζες.

2. Η τραπεζική κλασματικών αποθεμάτων που επιτρέπει στις εμπορικές τράπεζες την δημιουργία χρήματος από το μηδέν και οδηγεί σε φούσκες χρηματοπιστωτικού ενεργητικού.

3. Το ίδιο το χρήμα που δεν είναι δημόσιο αγαθό αλλά ιδιωτικό και κυκλοφορεί μόνο ως δημόσιο και ιδιωτικό χρέος.

4. Η διαπλοκή της πολιτικής με το χρηματοπιστωτικό σύστημα

Νομισμαρχισμό ονομάζω την επικυριαρχία του χρηματοπιστωτικού συστήματος επάνω στους θεσμούς μίας δημοκρατίας.  Νομισμοκρατισμό ονομάζω τον εκδημοκρατισμό των χρηματοπιστωτικών θεσμών και την απαραίτητη ισορροπία μεταξύ των αγορών και της πολιτικής.

Το να υποστηρίζει κανείς ότι η ανάκτηση της ανταγωνιστικότητας, η δημιουργία πρωτογενών πλεονασμάτων, η πολιτική του αποπληθωρισμού θα οδηγήσουν το χρέος σε βιώσιμη τροχιά μόνο ως ιδεολογική παράκρουση μπορεί να την αντιληφθεί κάποιος.  Το χρέος όχι μόνο είναι αδύνατον να αποπληρωθεί, αλλά εφόσον εξακολουθεί να παραμένει στόχος να βγούμε στις διεθνείς αγορές  ομολόγων για να δανειστούμε, ούτε καν η εξυπηρέτηση των τόκων θα είναι βιώσιμη στο μέλλον αφού είναι αδύνατον να μην ξεσπάσει κάποια συστημική κρίση σε κάποιο άλλο κράτος που να μην μας επηρεάσει για να ξεκινήσει ξανά ο φαύλος κύκλος.  Ούτε η μείωση των δαπανών, ούτε οι ιδιωτικοποιήσεις μπορούν να καταστήσουν το χρέος βιώσιμο.  Η υφιστάμενη πολιτική μόνο στα πλαίσια του ανεδαφικού νεομερκαντιλισμού μπορεί να γίνει αντιληπτή.  Η υφιστάμενη πολιτική δεν αντιμετωπίζει καμία από τις αιτίες της κρίσης ενώ ακόμη και η επιστροφή στην δραχμή και πάλι δεν αντιμετωπίζει τίποτα εάν δεν μεταρρυθμιστεί το νομισματικό σύστημα.  Επιπροσθέτως η αιτία που τροφοδότησε την χρηματοπιστωτική φούσκα που οδήγησε στην σημερινή κατάρρευση μπορεί κανείς να την εντοπίσει στην πλήρη κατάρρευση του ρυθμιστικού πλαισίου.  

Οδηγηθήκαμε στην Ελλάδα σε μία άνευ προηγουμένου ύφεση και έκρηξη της ανεργίας εγκαταλείποντας ακόμη και τα λιγοστά μέσα που είχαμε, εντός του συστήματος και χωρίς να υπογράψουμε μνημόνια, για να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα.  Μετατρέψαμε την χρηματοπιστωτική φούσκα σε μία δημοσιονομική κρίση, σε μία κρίση χρέους χωρίς να έχουμε εργαλεία για αναπτυξιακή πολιτική.  Υπάρχουν ανεξάντλητα λογικά σφάλματα στον τρόπο που αντιμετωπίσαμε το πρόβλημα.  Ενώ έχει γραφτεί κατά κόρον ότι οι τράπεζες στην Ελλάδα είχαν χρηστή διαχείριση από την άλλη κανένα κράτος στην Ευρώπη δεν έχει άλλη διέξοδο δανεισμού εκτός από την έκδοση ομολόγων την διάθεση των οποίων αναλαμβάνουν αλλά και καλύπτουν σε ένα βαθμό οι τράπεζες.  Επιπλέον η απώλεια εμπιστοσύνης στην ελληνική οικονομία οδήγησε τους αποταμιευτές να μεταφέρουν καταθέσεις οι οποίες δεν θα υπήρχαν εάν αρχικά οι τράπεζες δεν χορηγούσαν δάνεια δημιουργώντας χρήμα ex nihilo.  Το κούρεμα των ομολόγων που και αυτά χρηματοδοτήθηκαν χωρίς να υπάρχουν αποθεματικά, οδήγησε τις τράπεζες σε ζημίες και αρνητικά ίδια κεφάλαια με αποτέλεσμα να  χρειάζονται οι τράπεζες ανακεφαλαιοποίηση για ζημίες που δημιούργησαν και πάλι από την δημιουργία χρήματος ex-nihilo.  Ο ιδιωτικός τομέας διαμαρτύρεται γιατί οι τράπεζες έχουν συρρικνώσει την πίστωση, ή αλλιώς την δημιουργία χρήματος από το πουθενά ενώ οι αποταμιευτές τρέμουν το κούρεμα των καταθέσεων μη γνωρίζοντας ότι οι καταθέσεις τους είναι δάνεια κάποιου άλλου ενώ και οι φορολογούμενοι καλούνται να καλύψουν τις ζημίες με χρήματα που τα κατέχουν μόνο επειδή υπάρχουν δάνεια.

Σε επόμενο άρθρο θα αναλύσουμε τι θα μπορούσε να είχε κάνει η Ελλάδα εντός του υφιστάμενου συστήματος για να αποτρέψει την ύφεση και δημιουργήσει ανάπτυξη αλλά και θα περιγράψουμε τις νομισματικές μεταρρυθμίσεις και πιθανές προτάσεις για συνταγματικές μεταρρυθμίσεις που θα νομισμοκρατοποιήσουν το χρηματοπιστωτικό σύστημα.

ΠΑΤΗΣΤΕ ΕΔΩ ΓΙΑ ΤΟ Β' ΜΕΡΟΣ

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο capital.gr στις 16.05.2013

Βιβλιογραφία.

Aglietta, M. (2009). Η Οικονομική Κρίση (2η εκδ.). (Α. Δ. Παπαγιαννίδης, Μεταφρ.) Αθήνα: Πόλις.

Andreadis, A. (1909). History of The Bank of England.1640 to 1903 (1st εκδ.). (M. Cristabel, Μεταφρ.) London, UK: P.S King & Son.

Benes, J., & Kumhof, M. (2012). The Chicago Plan Revisited. Working Paper, IMF, Research Department.

Ferguson, N. (2011). Η Εξέλιξη του Χρήματος:Μία Οικονομική Ιστορία του Κόσμου. (Ε. Παγουλάτου, Μεταφρ.) Αθήνα, Ελλάδα: Αλεξάνδρεια.

Graeber, D. (2012). Debt:The First 5000 Years (2 εκδ.). New York, USA: Melville House Publishing.

Roussow, J., & Breytenbach, A. (2011). Ανάκτηση 4 23, 2013, από http://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/17080/Rossouw_Identifying(2011).pdf?sequence=1

Samuelson, P. A., & Nordhaus, W. D. (1989). Economics (13th εκδ.). Singapore: McGraw Hill.

Χριστοδουλάκης, Ν. (2012). Οικονομικές Θεωρίες και Κρίσεις.Ο Ιστορικός Κύκλος Ορθολογισμού και Απερισκεψίας. Αθήνα: Κριτική.

---

[1] Κατάθεση 23.10.2008 στο Κογκρέσο: Ομοσπονδιακές Ρυθμίσεις για τις Χρηματοπιστωτικές Αγορές, Επιτροπή Παρακολούθησης και Κυβερνητικών Μεταρρυθμίσεων www.c-spanvideo.org/clip/3342718

[2] Joseph Huber, «Creating a Stable Monetary System: The Case for Sovereign Money” παρουσίαση στην ημερίδα «Το Μέλλον του Χρήματος» 24/1/2013, ΑΣΟΕΕ

[3] Prof. Richard Werner, «A Solution to the European Crisis: How to Avoid Banking and Debt Crises for good.» παρουσίαση στην ημερίδα «Το Μέλλον του Χρήματος» 24/1/2013, ΑΣΟΕΕ

[4] o.Π 3 Richard Werner

[5] ο.Π 3 Richard Werner

[6] ο.Π 2 Joseph Huber. Στην Ε.Ε το 1% ισχύει από 18.1.2012 από 2% που ήταν πριν. http://www.ecb.int/mopo/implement/mr/html/calc.en.html

[7] Οι τελευταίες συμβάσεις δανεισμού του Ελληνικού Κράτους από την Τράπεζα της Ελλάδος συμπεριλαμβάνονται στο ίδιο ΦΕΚ.

[8] Bill Still 1995, The Money Masters, https://www.youtube.com/channel/HCgfzYkibvj-k

[9]http://www.usgovernmentdebt.us/spending_chart_1792_2016USp_XXs1li011mcn_H0f_Accumulated_Gross_Federal_Debt#copypaste

[10] ο.Π 13 Bill Still

[11] o.Π 2,3 Werner και  Huber

[12] http://vimeo.com/64807284#at=0

[13] Συνέντευξη στο περιοδικό YES! Πηγή: http://www.lietaer.com/images/Interview_Yes!.pdf